Add MS 17445

This Middle Dutch prayer-book contains some of the texts that are typical of books of Hours (a Calendar, litany of saints, and the Seven Penitential Psalms), and contains prayers to Christ, the Virgin Mary and saints. The presence of several saints from Northern France and the Southern Netherlands in the Calendar, may indicate that the manuscript was produced in the latter region. The larger part of the manuscript (ff. 1r-72r) was copied by a single scribe. It contains miniatures in initials and alcove-shaped frames in the margins that served as devotional images for the manuscript’s prayers. The manuscript’s final section of prayers was added in a later stage by at least two sixteenth-century scribes (ff. 72r-84v) who probably worked at a female religious community. One prayer (ff. 81v-82r), dated to the year 1595, is grammatically phrased for a woman (‘sondersse’), refers to her profession (‘mynder professie’), and asks help for the ‘benefactors, members and founders of our order and convent’ [‘Weldaders / Personen ende ffundatuers ons Oirdens ende Convents’].

Contents:

ff. 1r-2v: A prayer concerning the Passion, ‘[rubric:] Hier begijnt een schoen gebet vander passien ons lief heren Jhesu Christi is geheiten die gulde offerhande des levens ende der passie Jesu Christi [prayer:] O gebenedide here hemelsche vader edel god Ick offer u huden in eeren levender heiliger offerhanden Die wonderlike ontfenckenisse [etc.]’.

ff. 3r-9r: A Calendar: includes several saints from Northern France and the Southern Netherlands, such as St Amand (bishop of Tongeren-Maastricht), St Remaclus (founder of Stavelot-Malmedy), St Remigius (bishop of Rheims), St Marie of Oignies, St Aldegonde of Maubeuge Abbey and St Madelberte of Maubeuge Abbey, and her daughter St Gudula.

ff. 11r-11v: Computistic tables, ‘[rubric:] dees tafel spreect hoe weel weken dat comen tusschen corsdach ende groot vastelavont.’

f. 12r: A table for determining good days for bloodletting and laxatives.

f. 12v: Two circular diagrams for finding the Golden Number and the Sunday Letter.

f. 13r: A prayer to God to be recited in a church, ‘[rubric:] Item wanneer gi in die kerck comet so spreket die navolgende gebet [prayer:] In die heilige kerck dat ic gae . O milde bermhartige godt voer dinen hemelscen vader dat ick sta [etc.].

ff. 13r-14v: The Mass of St Gregory (nine prayers), ‘[rubric:] Soe wie leest voer die wapenen ons heren met berou van sinen sunden dees negen gebeden hier na die verdient xiij dusent iaer ende xxiiij iaer ende lxxx. daech aflaet gegeven van veel paussen . [prayer:] O here iesu christe ic aenbede di hangende aenden cruce ende een doernen crone op dinen hoeft dragende [etc.]’ [see Rudy, Rubrics (2017), pp. 101-36].

ff. 14v-16r: A prayer to the Five Wounds, ‘[rubric:] Vanden vijf wonden ons liefs heren iesu Christi [prayer:] O lieve heer iesu christe lof ende eer moet gi hebben voer die alre heilichste wonden dijnre rechter hant [etc.]’ [see Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 44-46].

ff. 16r-20r: Fifteen prayers concerning the Passion, ‘[rubric:] Hier na volgen xv gebeden vander passien ons liefs heren iesu christi ende men salse lesen met xv pater noster ende xv ave maria . [prayer:] O du alreliefste heer iesu christe bermhertige godt. Ick erme sundige mensche dancke di der groter noet die gi hadt in der uren doen gi nederquameste opten berch van oliveten [etc.]’.

ff. 20r-24v: The Short Hours of the Holy Cross, ‘[rubric:] Hier na volget dat cruisgetide . etcaetera [prayer:] Heer du selste op doen mijn lippen . ende minen mont sal voertcundigen dinen lof [etc.]’ [see Het getijdenboek van Geert Grote, ed. by Nicolaas van Wijk (1940), pp. 87-91].

ff. 24v-28r: A rosary for the Virgin Mary, ‘[rubric:] Hier begint onser liever vrouwen rosen crans . [prayer:] Dien du alresuverste maget maria doer dijn boetscap die waert gedaen vanden engel vanden heiligen geest wonderlijck ontfingeste [etc.]’.

ff. 28r-33r: Prayers concerning the Crown of Thorns, ‘[rubric:] Hier na volget die doernen crone . [prayer:] Ic dancke u lieve heer Jesu christe mijn scepper ende mijn verlosser dat gi u veroetmoedicht hebt ende quaemt vanden throen dijnre glorien in dat dal der ellenden [etc.]’ [see Desiderius Adolf Stracke, De Doornen Kroon van onzen Heer (1929), passim].

ff. 33r-34r: A prayer to Christ attributed to St Francis, ‘[rubric:] Een schone bedinge van godt almechtich gebenedijt die die alre heilichste ende devoetste vader Sunte ffranciscus plach te bidden [prayer:] O here iesu christe Ic sta hier voer dinen godtliken ogen als een erm misdadich mensche die alles goets werdich is [etc.]’.

ff. 34r-34v: Eight verses of the Psalter, attributed to St Bernard of Clairvaux, ‘[rubric:] Die acht verssen van Sunte bernaert . [prayer:] Verlicht mijn ogen heer dat ic niet en slape inder doot op dat mijn vianden niet en seggen ic heb hem verwonnen [etc.]’ [see Rudy, Rubrics (2017), pp. 21-22].

ff. 34v-35r: Prayers concerning the Passion, ‘[rubric:] So ellendige mensche ofte bedruct hart en mach niet wesen overdenct hi dat bitter liden ons heren met enen pater noster ende ave maria hi sallen troesten . [prayer:] Dat ierste is dat men overdencken sal hoe ellendich dat onse lieve heer lach int hoefken op sijn bloete kniekens ende sloech sijn ogen inden hemel ende waert so bitterliken screiende [etc.]’.

ff. 35r-37r: A confessional formula, ‘[rubric:] Die biecht . [rubric:] Here ic belie godt van hemelrijck ende maria sijnde liever moeder ende allen gods heiligen ende u priester in die stadt gods [etc.]’.

ff. 37r-39v: Prayers before communion, ‘[rubric:] Dit gebet salmen lesen alsmen ten heiligen sacrament geet . [prayer:] O heer Jesu christe ic begeer di huden te ontfangen metter alder hoechster bekennissen daer di ye mensche op deser erden mede ontfinc overmits dijn godtlicke cracht [etc.]’.

ff. 39v-41r: Prayers after communion, ‘[rubric:] Dit gebet salmen lesen alsmen dat heilige sacrament ontfangen heeft [prayer:] O heer Jesu christe lof si dier onsprekeliker minnentliker goedertirenheit die gi my so mildelijck hebste delechtich gemaect dijns gebenediden lichaems ende dijns preciosen bloets daer gi mijn siele nu so vriendelijck gespiset hebste [etc.]’.

f. 41r: A prayer to be read before an image of the the Virgin Mary as the Madonna of the Sun and Moon, with indulgences attributes to a Pope Sixtus, ‘[rubric:] Item so wie dit gebet leest voer dat beelt van onser liever vrouwen in die sonne ende is in den staet van gratien die verdient xi. dusent iaer aflaets vanden paeus Sixto . etcaetera . Gebet [prayer:] Weest gegruet alderheilichste maria moeder gods coninginne des hemels poerte des paradijs [etc.]’ [see Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), p. 190; Rudy, Rubrics (2017), pp. 161-68].

ff. 41r-44r: A prayer to the Virgin Mary, ‘[rubric:] Hier na volget een suverlic gebet vander gebenedider maget maria [prayer:] O bermhartige vrou ende aldersuetste heilichste ioncfrou maria moeder gods vol van alre genaden dochter des oversten conincx ende moeder vol eren maget voer die geboert maget voer die begoert maget in die geboert ende maget nade geboerten [etc.]’.

ff. 44r-44v: A prayer to St Anne, ‘[rubric:] Een Suverlijck gebet van Sunte Anna [prayer:] Die hemelsche graci is gecomen in di O alre eerwerdichste vrouwe Sunte anna [etc.]’.

ff. 44v-45r: A prayer to St Mary Magdalene, ‘[rubric:] Van Sunte Maria magdalena [prayer:] O heilige maria magdalena die metter fonteinen der tranen quaemste uter fonteinen der ontfermharticheit [etc.]’.

f. 45r: A prayer to St Katherine of Alexandria, ‘[rubric:] Van Sunte Katerijn [prayer:] Godt gruet u heilige gebenedide maget Sunte katerina een bruit des ewigen conincx [etc.]’.

ff. 45r-45v: A prayer to St Barbara, ‘[rubric:] Van Sunte barbara [prayer:] O heilige maget Sunte barbara die dat rijck der werelt ende alle weretlike scierheit versmaet hebste om die minne dijns lieven brudegoms iesu christi [etc.]’.

ff. 45v-46r: A prayer to St Agatha, ‘[rubric:] Vander maget . Sunt Acht . [prayer:] Godt gruet u heilige ioncfrau ende hoech geboren ende edel martelaerster christi Sunte Agatha bruit christi o rose bloeme [etc.]’.

ff. 46r-46v: A prayer to the Guardian Angel, ‘[rubric:] Van dinen heiligen engel [prayer:] O heilige engel gods dieeen [sic] ic van gods wegen bevoelen ben te bewaren [etc.]’.

f. 46v: A prayer to St Peter, ‘[rubric:] Van Sunte Peter [prayer:] O heilige apostel Sunte peter slotel dreger vanden hemelrijck ende een prince der apostolen [etc.]’.

ff. 46v-47r: A prayer to St John the Evangelist, ‘[rubric:] Van Sunte Jan . [prayer:] Iohannes is een wtvercoren vat vanden hemel ende vanden heer meest gemint meest geleert vander hemelscher wijsheit [etc.]’.

ff. 47r-47v: A prayer to St Sebastian, ‘[rubric:] Van Sunte Sebastiaen . [prayer:] O heilige Sunte sebastiaen martelaer ons heren iesu christi seer groet is dijn gelove [etc.]’.

f. 47v: A prayer to St Cornelius, ‘[rubric:] O heilige martelaer ende vrient gods Sunte cornelijs doer die minne die gi hadt totten heiligen corsten gelove [etc.]’.

ff. 47v-48r: A prayer to St Quirinus, ‘[rubric:] O heilige martelaer ende vrient gods ende edel werde hoge vorst . Sunte quirijn [etc.]’.

f. 48r: A prayer to St Anthony, ‘[rubric:] Van Sunte Anthonis [prayer:] O heilige vader Sunte Anthonis levende eylant [etc.]’.

ff. 48r-48v: A prayer to St Hubertus, ‘[rubric:] Van Sunte hubrecht [prayer:] O heilige bisscop Sunte hubrecht ende alle heilige confessoren ende beliers ons heren iesu christi [etc.]’.

ff. 48v-49r: A prayer to Christ to be read before the Seven Penitential Psalms, ‘[rubric:] Dit is een schoen bedinge op die seven psalmen ende letani en die die suete Augustinus gemaect heeft ende is goet gelesen voer die sielen [prayer:] Inder eren ende vermaningen der heiliger vijf wonden ende al dijnre wonden ende dijns durbaren bloets dat gi voer die verlossinge des menscheliken geslechts wtgestort hebste heer iesu christe [etc.]’.

ff. 49r-56r: The Seven Penitential Psalms, intersected with prayers to Christ, ‘[rubric:] Hier begint den seven psalm . [prayer:] Here in dijnre verbolgentheit en straft my niet ende in dinen toerne en berispe my niet [etc.]’ [see Het getijdenboek van Geert Grote, ed. by Nicolaas van Wijk (1940), pp. 139-45].

ff. 56r-58v: Prayers to Christ and the Virgin Mary, ‘[rubric:] Een gebet [prayer:] O heer iesu christe gloriose godt in welck die heilige sielen setten dat betruwen hoers hoepen [etc.]’.

ff. 58v-59r: A prayer to St Michael, St Gabriel, St Raphael, and all angels, beginning ‘Sunte michael archangel prince der ridderscap [etc.]’.

ff. 59r-59v: A prayer to St John the Evangelist, ‘[rubric:] Van Sunt Jan baptist [prayer:] O heilige Johannes baptista hemelsche gemme ende een lanteerne voer godt claerre lichtende ende bornende dan die sonne [etc.]’.

ff. 59v-64r: Prayers to Christ with a litany to saints, organised as Apostles, martyrs, confessors, virgins (followed by prayers to Christ and God).

ff. 64r-64v: A prayer concerning the Passion for the souls in Purgatory, said to have been revealed by a soul from Purgatory, ‘[rubric:] Een siel openbaerden haer tot eenre tyt enen goeden mensche ende sprac och ic sal noch meer dan drie dusent iaer wesen in alter groter dieper pinen mer woldestu negen werf voer my lesen dees drie verskens soe weer ic van allen pinen verlost . Gebet [prayer:] Ic bid u lieve heer iesu christe mijn heer coninck der ewiger glorien doer die bitter smart alle dijnre gebenedider heiliger wonden [etc.]’ [see Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), p. 179].

ff. 64v-66v: Two prayers for the soul of a deceased person, ‘[rubric:] Een devoet gebet voer een siel ofte voer veel sielen daer ment voer begeert [prayer:] O lieve heer Jesu christe om die grote minne ende liefde die gi altoes gehadt hebt totten menschen [etc.]’.

ff. 66v-68v: Three Paternosters for the soul of a deceased person, ‘[rubric:] Dees drie pater noster ende navolgenden gebeden salmen lesen voer een siel [prayer:] Heer Jesu Christe fontein ende oerspronc alre wijsheit ende alre doechden [etc.]’

ff. 68v-69r: Two prayers for the soul of a deceased person, ‘[rubric:] Gebet voer een siel [prayer:] O heer Jesu Christe soen des ewigen vaders in die werdige verdienst dijnre heiliger mensheit dijnre passien ende wonden [etc.]’.

ff. 69v-70v: A prayer to the Five Wounds and Holy Cross with indulgences, both attributed to Pope Gregory I, ‘[rubric:] Dit navolgende gebet heeft gemaect die heilige paeus Sunte gregorius doen die sterffelike plage den romeren also iammerlijck over gegaen was ende gaf daer toe allen den genen die dit gebet spreken met aendacht totten heiligen .v. wonden .v. hondert daech aflaets. Totten cruce ons heren. Pater noster. Ave [prayer:] Gegruet sijstu cruce du salich hout alles houts bloeme gi droegste die alder suetste vrucht [etc.]’ [see Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 23-24].

ff. 70v-72r: Salutations to Christ’s body parts, ‘[rubric:] Dit sijn schone grueten totten leden ons heren daer toe groten aflaet is gegeven [prayer:] Gegruet sijstu lieve heer iesu Christe ende dijn gebenedide menschelijc lichaem ende alle dijn tzarte lederen [etc.]’.

f. 72r: A prayer for submitting oneself to God, ‘[rubric:] Een bevelinge seer goet om leesen [sic] [prayer:] Ic bevele my huden ende alle die dagen myns levens In die mogentheit des vaders die my gescapen heeft

ff. 72v-74v: A prayer to Christ, ‘O Alre barmhartichste, O Alre godertienste hier Jhesu Christi, die vuer ons arme sundaren hebste aengenomen die menschelicken natuer [etc.]’.

ff. 74v-75r: The Ave Maria in Middle Dutch, begining ‘Weest gegruyt O maria vol van gratie [etc.]’.

ff. 75r-81r: An Exposition of the Paternoster, ‘[rubric:] Op het Pater noster een devoet uitlegginge [text:] [E]echte seggen wy vader tot u dat welcke ghy nemant gegunt en hebt vanden auden testament, noch tot gelaten dan alleen ons Cristen menschen, gelyck u alder liefste sone Jhesus ons geraden hefft [etc.]’.

f. 81r: A prayer to the Trinity, ‘[introduction:] Een gebet ende bevelynge tot der heiliger Drievoldicheit [prayer:] O gy heilige Drievoldicheit Ick geef my u tot een eygen [etc.]’.

ff. 81v-82r: A prayer to the Trinity to be recited before the liturgical hours, ‘[rubric:] Een Schoon Gebet tot Hertzliger Drievoldicheyt om syn selven te bereyden tot die Getyden ende Gebet [prayer:] Ick aenbidde dy O heylige Drievoldicheyt Vader Soon et Heylige Geest [etc.]’; ending with a request to pray for the translator and scribe: ‘Bidt voor den translatuer ende Schryver Anno 1595’.

ff. 82r-83r: A prayer on the Passion to be recited prostrating or kneeling, ‘[rubric:] Soe wie dit gebet leest met ynnicheit ende met begerten sijns herten die sal vercrijgen een bede om wat saecken dat hij biddet aen godt almechtich tot der zielen salich ende des lichaems Ende het is om sijnder werdicheit met veel aflaets begaeft alsoe dick alsment leest men salt in die venien leesen cruys wechs of op die knieen [prayer:] O heere hemelsche Vader doer dat heilige gebet dat u lieve soen dede opten berch van Olyveten [etc.]’.

ff. 83r-84r: A prayer sequence concerning the Passion to which Pope Martin IV for religious persons would have attached all the indulgences of Rome and all the churches in the world, ‘[underlined:] Marynus die vierde paus heeft verleent alle geestelicke persoenen Alle aflaet under stadt van Romen ende ooc alle der keckern over alle die werelt met dese nae geschreven gebeden [prayer:] O Alder liefste mynners Jesu Christi Weest gegruet Weest gegruet wter almechticheit des vaders . die u gegeven heeft [etc.]’.

f. 84r: A prayer upon entering a church, ‘[underlined:] Als gi in de kerc comt [prayer:] O lieve here soe ic nu intrede in uwe heilige temple Soe bid ic u dat gij nu treden wilt inden armen sondigen tempel mijnder zielen [etc.]’.

f. 84r: A prayer for shaping one’s intention, ‘[underlined:] Hoe gij u intencie sult formeren als gi sult gaen bidden oft u getijden lesen met aendacht [prayer:] Tot lof ende glorien der heilige Drievoldicheit Ende tot danck seggende voer alle weldaden Sonderlinge der menscheit Christi Jesu in die verenige met die alder vieriste affecie ende gebeden mijns heren Jhesu Christi [etc.]

f. 84v: Three prayers before communion, ‘[underlined:] Drie schoen gebedekens in tegenwoerdicheit van heilige Sacrament [prayer:] Wij aenbeden u O here Jesu Christi Coninck van Jerusalem [etc.]’.

Decoration:

19 miniatures in alcove-shaped frames in the margins.

The subjects of the miniatures are as follows:

f. 37r: A reliquary.

f. 41r: The Virgin Mary of the Apocalypse.

f. 44r: St Anne with the Virgin Mary and Christ Child.

f. 44v: St Mary Magdalene.

f. 45r: St Katherine of Alexandria.

f. 45r: St Barbara.

f. 45v: St Agatha.

f. 46r: The Guardian Angel.

f. 46v: St Peter.

f. 46v: St John the Evangelist.

f. 47r: St Sebastian.

f. 47v: St Cornelius.

f. 47v: St Quirinus.

f. 48r: St Anthony.

f. 48r: St Hubertus.

f. 48v: A human skull.

f. 49r: King David praying.

f. 69v: The Five Wounds (Christ’s hands, feet and heart).

f. 70v: The Man of Sorrows (with the arma Christi).

8 historiated initials in yellow (imitation gold) in frames with red and blue penwork decoration, some containing scrolls and leaves.

The subjects of the miniatures are as follows:

f. 13v: The Mass of St Gregory.

f. 20v: The Arrest in the Garden of Gethsemane.

f. 21r: Christ before Pontius Pilate.

f. 21v: The placing of the Crown of Thorns.

f. 22v: The Crucifixion.

f. 23r: Christ on the Cross, with the Virgin Mary, Mary Magdalene and St John the Evangelist.

f. 23v: The Deposition.

f. 24r: The Entombment.

2 diagrams in red ink (f. 12v).

25 large initials in blue or red with red or blue penwork decoration (ff. 13r, 16r, 24v, 28r, 33r, 37r, 39v, 41r, 44r, 44v, 45r (2x), 45v, 46r, 46v (2x), 47r, 47v (2x), 48 (2x), 48v, 49r, 69v, 70v). Large and small initials in blue or red throughout the manuscript.