Add MS 14042

This Middle Dutch prayer-book contains a large section of rosaries and prayers dedicated to the Virgin Mary (ff. 5r-245v), followed by prayers dedicated to Christ and saints, and prayers for Communion. The manuscript contains a large number of pasted and sewn in coloured woodcuts and engravings. While it is clear that the manuscript’s prayers have been phrased for a woman (e.g. ‘sondersse’), scholars have suggested different places of origin. Since several of the woodcuts refer to the Bridgettine monastery of Mariënwater in Rosmalen (near Den Bosch), some scholars have assumed that the prayer book was produced at this monastery (Olsen, ‘Handschriften en boeken uit het Birgittinessenklooster Mariënwater’ (1995), p. 225; Stooker and Verbeij, Collecties op Orde (1997) II, 358). However, two prayers refer to St Francis as ‘our holy humble father’ and one introductory rubric refers to Sigilbertus Nicolai (b. 1460, d. 1523) as ‘honourable father and general of the entire Tertiary order’. Since Nicolai was minister general of the Third Order between 1517 and 1523, the prayer book must have been written for a community of female Franciscan tertiaries between 1517 and 1523 (see Van Asperen, ‘Praying, Threading, and Adorning’ (2007), pp. 83-87). The focus on the Virgin Mary and St Barbara may indicate that the convent that produced the prayer-book had both as their patron saints and suggests two female Franciscan communities in Den Bosch: Mariënburg and Barbaradal (see Van Asperen, ‘Praying, Threading, and Adorning’ (2007), pp. 83-87).

Contents:

ff. 5r-6r: Prologue to a rosary (here referred to as a ‘Psalter’) for the Virgin Mary entitled the ‘Paradisical Psalter’, ‘[rubric:] Hier begint dat prologus oft voerreden op onser liever vrouwen der hemelscer conninginnen Ender der weerdiger maget ende moeder gods maria gebloemden paradijsscen souter Ter eeren haren lieven soen · ende haer [sic] sijnder liever moeder die gebenedijt moeten sijn inder ewicheit · Amen [introduction:] Soe wie dese navolgende aenmerckinge oft vrouden der glorioser maget Maria die sij gebruict inder tegenwoerdicheit der overste drievoldicheit Of die heilige drievoldicheit vanden beginne haerre ontfenckenissen ende geboerten in haer Oft nu van haer heeft Oft enich vanden hemelscen geesten Der selver gebenedider maget devotelic begeert te offeren datse haer ontfanckelic ende genaem sullen sijn Die vlieten ierste alle solaes der werelt ende geneuchlicheit der sinnen [etc.]’.

ff. 7r-57v: The ‘Psalter’ of the Virgin Mary, [rubric:] Hier begint den paradijsscen souter der glorioser hemelscer conninginnen ende moeder gods maria Paternoster Ave maria [prayer:] Bliscap der bliscappen ende vroude der vrouden si u O eerwerdige moeder gods int middel der ·heiliger· drievoldicheit Eya wilt u gewerdige O ghebenedide vrouwe ende moeder gods mi arm creatuer weerdich te maken u te loven [etc.]’; (part II: ff. 24r-41r; part III: ff. 41r-57v).

ff. 57v-61r: A prayer following the ‘Psalter’ of the Virgin Mary, ‘[rubric:] Hier na volcht een scoon ghebet te lesen opten paradijsscen souter der hemelscer coninginne maria [prayer:] O eerwerdige ende gloriose moeder maria tempel der heiliger drievoudicheit een fonteyne der goedertierenheit ende bermherticheit Dese blijde loven dijnre hemelscer vrouden die ic arme sondersse na mijnder eersten dorheit eweenich [sic] meter herten opgericht tot uwer glorien lesende overdacht heb · begere ic uwer weerdicheit te offeren [etc.]’.

ff. 62r-67r: A rosary for the Virgin Mary concerning the Anunnciation, ‘[rubric:] Hier begint een suverlic prieel van roosen ende menigerley bloemen des levens des lifdens ende duechden der hemelscer coninginne maria om bloemkens daer wt te lesen ende onser coninginne een hoedeken te maken op elc van haren hoochtijden Ende inden iersten enen rosencrans te lesen op dat hoochtijt haerre ontfanckenis pater noster [prayer:] Weest gegruet O alder heilichste moeder gods Maria in dat herte der hoger ende onverscriden [?] der heiliger drievoldicheit Van god den vader voersien Van god den sone begeert ende wtvercoren Van god den heiligen geest getrouwet ende vervult Ave maria [etc.]’.

ff. 67r-73r: A rosary for the Virgin Mary’s name, ‘[rubric:] Enen schoon roosen crans van onser liever vrouwen op dat hoochtijt haerre geboerten Geordineert op die vijf letteren vanden sueten name Maria · Daer toe lesende op elcke letter enen psalm met een corte oracie alsoe op elcke ·x geteekent staet Magnificat anima mea dominum Et exultate [prayer:] Miseratrix miserorum Maria gloriose maget dinen name bediet die Als dattu best een ontfermster der ousaliger: [sic: onsaliger] Daer om bid ic u O suete maria dattu di ontfermen wilste over mi ende screiven mijnen naem tot dinen naem in dat boec des levens Amen [etc.]’.

ff. 74r-78r: A rosary for the Virgin Mary concerning the Presentation in the Temple, ‘[rubric:] Enen schoonen Roosen crans Te lesen ter eeren der glorioser presentacien Maria tot haren drie jare inden tempel Pater noster Ave [prayer:] Weest O heere god in mijn herte · Ende in mijnen mont · Ende ghebiet mi te gebenedien ende te loven uwen suyveren tempel die reijn maget O lieve moeder maria Voer mi · Ende voer die heele kerstenheit desen roosen crans te offeren Ave maria gratia [etc.]’.

ff. 78v-81r: Salutations, attributed to St Bernard of Clairvaux, concerning the Virgin Mary’s climbing of the fifteen steps of the temple, ‘[rubric:] Dit sijn Bernadus [sic] grueten diemen lesen sal ter eren Dat maria die ·xv trappen op ginc doen si iij jaer out was [prayer:] God gruet u O heilige edel puer fonteyne maria die altoes wt vloeyt op alle sondaren die u met herten aenroepen om hun te helpen wt alder noet Ave maria [etc.]’.

ff. 82r-87r: A rosary for the feast of the Annunciation or Advent, ‘[rubric:] Enen schonen Rosenkrans opt · hoochtijt der boetscappen maria ende oec inden advent Oft oec wanneer men wil Pater noster Ave [prayer:] Weest gebenedijt O salige maget Maria die den sone gods vanden hemel comende in uwen lichaem ontfangen hebt · Ave maria gratia [etc.]’.

ff. 87r-87v: Three Psalms from a rosary for the Virgin Mary attributed to St Bernard of Clairvaux, with a list of their rewards attributed to a revelation of the Virgin Mary to a cardinal, ‘[rubric:] Dese drie navolgende psalmen sijn genomen wt onser liever vrouwen souter Die sinte Bernart gemaect heeft op davids souter Ende men salse jaerlics lesen alle weken enen dach staende Ende op elcken psalm een Ave maria knilende Ende dit salmen altoes houden opten selven dach dat [haer] thoochtijt haerre boetscappen comt Ende soe wie dit gebet aldus houdet die verdient die genaden die hier na volgen [introduction:] Ten iersten dat die mensce bescermt sal sijn voer die haestige ende onvoersien doet Ten ij^den dat hi niet sterven en sal sonder waerachtich berou geheel biechte ende volcomen penetencie Ten iij^den Dat die moeder gods in sijn doot tegenwoerdich wesen sal Ten iiij^den Datse hem bescermen sal voer dat verveerlic gesichte der duvelen Ten v·^den Dat maria zijn ziele selve presenteren sal voer dat aenschijn gods [rubric:] Item dit · heeft onse lieve vrouwe selve geopenbaert enen cardinael Ende si hiet hem Dat hijt den paus honorius segghen soude Ende si gaf hem een Rose wten paradijse Die hi den paus geven soude tot enen teken der waerheit Alsoemen leest in enen exempel Psalm Celi enariant [sic] etcaetera [prayer:] Die hemelen wtspreken dijn glorie O maria Ende dijnder salven edelen ruecke is ghestroyt onder den volcke [etc.]’.

ff. 89r-89v: A prayer after three Psalms, ‘[rubric:] Dit gebet leest op die psalmen [prayer:] O alder heylichste maget maria dit gebet offer ic u op in die ere alder blidscappen die ghi hadt · doen die hemelsce bode Gabriel u die boetscap bracht seggende Ave gracia plena [etc.]’.

ff. 89v-90r: A prayer, said to have been recited by the Virgin Mary from the age of seven onwards, ‘[rubric:] Dit is onser liever vrouwen gebet dat si plach te lesen vander tijd dat si vij · jaer out was worden inden tempel wonende ende voort alle haere leven lanc gebet [prayer:] O mijn alder liefste lief · Ic offer u mijn herte ziele ende mijnen wille Ende alle die crachten mijnder zielen [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 104-105].

ff. 91r-95v: A rosary for the Virgin Mary concerning the Visitation, ‘[rubric:] Enen schoonen roosen kranss te lesen opt hoochtijt der visitacien onser hemelscer Coninginne Maria Pater noster Ave maria [prayer:] Weest gegruet O gloriose maget ende moeder gods Maria Ic vermanen u der groter blijscappen die ghi hadt Doen ghi selve bekende dat ghi die moeder gods geworden waert Ave maria [etc.]’.

ff. 95v-96r: Three prayers that the Virgin Mary supposedly read, with indulgences, ‘[rubric:] Dit sijn die drie benedictien onser liever vrouwen maria die sij pleecht te leesen Ende diese devotelicke leest inden staet der gracien Die verdient honder daghen aflaet Die ierste benedijnge [prayer:] Ghebenedijt mi god vader die alle diitt [sic] van niet gescapen ende gemaect heeft Maect mi heere u onfanckeli [sic] ende bequaem [etc.]’.

ff. 96r-98r: Prayers concerning the Virgin Mary’s Seven Heavenly Joys, said to have been revealed by the Virgin Mary to St Thomas of Canterbury, ‘[rubric:] Onse lieve vrouwe openbaerde haere Sinte thomas van cantelberge Ende leerde hem · vij bliscappen daer si nu daghelics vanden hemelsce heerscap mede gheeert woert Ende si hem soe wie mi dagelics Met dese seven bliscappen eert Die sal mi sekerlic sien in dat eynde sijns levens [prayer:] Vervrout di O maria gloriose coninginne der engelen Want die oueuuloedicheit [sic] dijnre glorien allen boven gaet Alle die glorie der heiligen Ave maria [etc.]’; followed by a Collect.

f. 98r: A prayer for the Virgin Mary that is said to have saved the soul of a deceased knight, who had been a great sinner in life, ‘[rubric:] hier beghint een schoen gebet van onser liever vrouwen daer een ridder mee behouden bleef Die een groot sondaer hadde geweest Ende dagelics plech hi dit gebet te spreken [prayer:] O weerdige moeder gods ende genadige vrouwe Een licht des dachs weest een behoedersce van mi arme sondich misdadich mensce [etc.]’.

ff. 99r-105v: A rosary for the Virgin Mary concerning the Nativity, ‘[rubric:] Enen schonen roosen krans van der glorioser geboerten · Jhesu in bethleem Opten kerstnacht [prayer:] Alle engelen ende archangelen ende alle hemelsce geesten sancten ende sanctinnen moeten di loven ende dancken van uwer sueter minnen Die ghi O heilige drievoldicheit ons bewesen hebt Inder glorioser heiliger kerstnacht Ave maria [etc.]’.

f. 105v: Salutations for the Virgin Mary, ‘[rubric:] Dit sijn scoon grueten tot man die moeder gods [prayer:] Weest gegruet maria mijn vriendinne Weest ghegruet Maria hemelsche coninginne Weest ghegruet Maria moeder ons heeren · wilt alle mijn wercken voeghen Ende tot eenen goeden eijnde keeren Amen’.

ff. 106r-110v: A rosary for the Virgin Mary to be read from Christmas until Candlemass, ‘[rubric:] Enen devoten Rosenkrans tot maria te lesen Aen dat kinder bedde van Maria · van kersmisse al tot lichtmisse Pater noster Ave maria [prayer:] Weest gegruet O alder suverste maechdelike moeder Maria Ontfanct mijnen lof die ic u hier devotelic singe aen u kinder bedde Ave [etc.]’.

ff. 110v-111v: A prayer to the Virgin Mary, introduced as a teaching from an angel to a virgin, with indulgences attributed to Christ, ‘[rubric:] Dit gebet leerde een engel eender joncfrouwen ende seide haer dat si hebben soude lx dusent jaer aflaets ende hi seide haer dat onse heer dat aflaet selve daer to gestelt heeft Ende doen die paus dat veruam [sic: vernam] gaf hi daer toe soe veel aflaet als dropelen waters mochten regeren op ene dach [prayer:] O du alder minlicste ende alder begeerlicste suete Maria O scone rose bloeme Maria O du suete vrouwe ende minlike maria fonteine des levens [etc.]’.

ff. 111v-112r: A prayer to the Virgin Mary, ‘[rubric:] Tot maria die moeder gods een Gebet [prayer:] O alder minnelicste bermhertige moeder goedertieren Maria Ic beveele huyden ende alle tijt mijns levens Mijn ziel ende mijn lichaem mijn vijf sinnen dat ic daer nummermeer in en moet dolen Mijn gedachten Mijn begeerten Mijn woerden ende mijn wercken Ende die droefheit ende bangicheit mijns herten [etc.]’.

ff. 113r-117r: A rosary for the Virgin Mary for Candlemass, ‘[rubric:] Een schoenen Rosen krans opt hoochtijt onser liever vrouwen lichtmisse Pater noster Ave maria [prayer:] God gruet u O alder vruchtbaerste moeder ende maget maria Die ons voortgebracht hebste den salichmaker alder menscen Ave maria Minen mont begeert di te loven O maria Ende mijn herte begeert di te vierichliken te eerwerdige [sic] Ave maria Min ziele begeert u te bidden Want ic bevele uwer bescermenisse mijn leven ende alle mijn wesen Ave maria [etc.]’.

ff. 118r-122r: A rosary for the Virgin Mary concerning the Assumption, ‘[rubric:] Eenen schonen Rosen krans tot Maria te lesen ter eren haerre gloriose hemelvaert Pater noster Ave maria [prayer:] O sanctinne verheven boven alle Sancten O werdige moeder ons heren Jhesu Christi Wie sal comen uwen lof volcondigen want u glorie is onbegripelijck Ave maria [etc.]’.

f. 122v: Christ’s call to the reader to follow him, ‘[rubric:] O mensce O siele mijn suete bruit · neemt op u cruis ende gaet u selfs wt Want ic dat gedragen hebbe om di · hebstu mi lief soe volge na mi O mensche aensiet ende aenmerct hoe dat ic ben verladen · onder den swaren last van alder werelt ende alder menscen sonden ende misdaden’.

ff. 123r-127r: The first of a series of three rosaries, for the Virgin Mary’s sorrow on Maundy Thursday, ‘[rubric:] Hier beginnen drie roosen cranscen te lesen ter eren den druc onser liever vrouwen Ende men salse lesen sonderlinghe des vrijdaechs Ende inder vasten als men tijt heeft Ende oeck alsmen wilt bidden voer sonderlinge saken daer men mede in noode oft in lijden is Den iersten roosen hoet ter eren alder druc die maria hadde van witte donuerdach [sic: donnerdach] savonts tot dat haere lieve sone · Jhesus aenden cruce genagelt was Pater noster Ave maria [prayer:] O eerwerdige heilige drievoldicheit · Ic offer u mijn herte als enen appel van granaten Als enen gulden beker dijn gracie ende dijn bitter lijden in te storten Ende als een bedauwende roose Ic offer u mijn vijf sinnen Als Sien Hooren Rieken smaken tasten ende gevoelen Op dat dinen lof altoes moet wesen in mijn moet Ave maria [etc.]’.

ff. 128r-132v: The second of a series of three rosaries, for the Virgin Mary’s sorrow below the Cross, ‘[rubric:] Den tweeden roosen cranss [sic] te lesen ter eeren den onbegripeliken druck die de alre bedrucste moeder maria hadde staende onder den cruice Pater noster Ave maria [prayer:] Weest nu devotelic gebenedijt O gewich [sic] ende onsterffelike god Om dat ghi wort ontleet ende naect op dat cruce geworpen Ave maria O Maria moeder gods Ic vermane u der bitterheit dijns lijdens Doen dijn wtvercoren sone Jhesus wesende in die bruloftcamer van calvarien ginc liggen op dat bedde des cruicen [etc.]’.

ff. 133r-137r: The third of a series of three rosaries, for the Virgin Mary’s sorrow when she held Christ’s dead body, ‘[rubric:] Dit is den iij^den ·roosenkrans der droeffenissen maria Ende nem [sic: men] sallen lesen voerden scoot der droever moeder Daer si sit ende heeft haere lief kint doot in haren scoot Pater noster Ave [prayer:] Weest gegruet O eerwerdige maget Maria Ende moeder gods · Ic onwerdige sondersse come totti O heilige moeder om mede te beweenen mijnen heer die om mijnen wille soe jammerlic is gepijnt doerwont ende gestorven [etc.]’.

ff. 137v-138r: A prayer to the Virgin Mary, ‘[rubric:] Een schoon gebet van onser liever vrouwen [prayer:] Eya reyne moeder alre ghenaden bewaert mi moederlic in alle mijnen leven Behuedt ni [sic: mi] genadelic in mijnen doot O werde vrouwe dat is die gruwelike ure daer alle herten voer beven als die sondige ziel vanden lichaem scheiden sal dan soe en weet ic niet · tot wie ic mi arme sundaer om hulp ende troost mi keren sal [etc.]’.

ff. 138r-150r: A rosary entitled the ‘Crown of the Virgin Mary’, concerning her 72 sorrows (likened to the 72 thorns of the Crown of Thorns from which Christ suffered), ‘[rubric:] Hier begint die croone onser liever vrouwen geheiten die doerne croone Want gelijc dat hooft Jhesu haeres lieven lieven soens was gecroont [black ink:] met een doernen croone van lxxij tacken Alsoe was oec dat herte sijnder liever moeder maria doerwont met lxxij sonderlinge droeffenisse [rubric:] Inden leven ende lijden haeres lieven soens Ende gelijc [d]at aen die lxxij tacken der doernen croonen Christi noch stonden ontellike doernen ende [black ink:] menigen doren aen elcken tack die dat weerde hooft Jhesu doerstaken Also was in elc navolgende artikel noch alle menigen doren der [rubric:] droefheit wt versceiden saken Daer dat herte van maria mede waert doerwont Ende al onser met droefheiden Als een croone van menichfoldigen doernen Prefacie oft oracie [prayer:] O eerwerdige heilige drievoldicheit God vader God sone God heilige geest Gebiede mi te loven te eren ende te gebenedien dijn eerwerdige doechter dijn wt vercoren moeder ende dijn alder liefste bruit Ende onbesmette cyborie gods moeder Maria [etc.]’.

ff. 150v-154r: A meditation on the Virgin Mary’s Seven Sorrows, attributed to a vision of John the Evangelist, ‘[rubric:] Doen onse lieve vrouwe versceiden was ende ten hemel was gevaren · doen begeerde Sancte Johannes ewangelist te weten die bliscap ende die vroude die tusscen onsen lieven heer ende sijnder moeder was Ende hi badt onser liever vrouwen dat si bade haren lieven sone Dat hi hem vertonen woude haer groote blijscap Ende waer mede dat hi onsen lieven here ende sijnder liever moeder best dienen mocht Ende wat sijnder liever moeder alder bequaemste waer Doen waert sinen geest gevoert inden hemel vanden engel Ende daer sach hi die groot bliscap onser liever vrouwen Ende doen waert hem daer geopenbaert vanden monde gods dese vij ween die hier na gescreven sijn Dit is die vertooninge van die vij ween maria [prayer:] Onse lieve heer vrachde sijnder liever moeder Waer mede si op dese werelt alder meest gepinicht was om sinen wil Ende welc dat ierste wee was · dat si om sinen wille hadde Onse lieve vrouwe antwoerde ende seide Lieve kint dat ierste wee was Doen ic u offerde inden tempel Ende symeon mi seide · dat mi dat sweert des rouwen van uwer doot doer mijn herte noch snijden soude [etc.]’.

ff. 154r-156v: Prayers concerning the Virgin Mary’s Seven Sorrows, followed by indulgences attributed to Pope Leo X, ‘[rubric:] Soe wi onse lieve vrouwe dagelics eert met vij pater noster ende Ave maria ende haer vermaent haer vij ween Dien sal si vertroosten in alder noot ende sonderlinge in die ure sijnder doot Pater noster Ave [prayer:] O Maria gebenedide moeder ende maget Gedenct des rouwen ende der droeffenissen die du haddes Doen du dinen lieven sone offerdes inden tempel Symeon tot u sprac Dattet sweert des rouwen u ziele soude doergaen Ic bidde die behoet mijn ziele van alder bangicheit Ende in die uren mijnder doot verwerft mi vergiffenisse van alle mijnen sonden Amen Pater noster [etc.]’.

ff. 156v-157v: Prayers concerning ‘Gottes Not’, attributed to St Anselm of Canterbury, with indulgences attributed to Pope Leo X, ‘[rubric:] Deese navolgende beclagen bescrijft Sancte ancelmus Ende die paus innocencius heeft daer toe gegeven vi^M· vi^C· en lxvi dagen aflaets Die dit leest voerden noot gods met vij Ave maria [prayer:] O vlietende fonteyne der ewicheit Hoe bestu aldus verdroecht wijse leerar der menscen hoe bestu nu aldus versmaet ongehoort ende verswegen Ave maria O godtelike schijn ende claerheit ewigen lichts Hoe bestu nu aldus verdonckert Ave maria [etc.]’.

ff. 157v-159r: A prayer to the Virgin Mary with indulgences attributed to Pope Leo X, ‘[rubric:] Soe wie dit gebet leest voer onse lieve vrouwe ter noot Die verdint telcken ij^C dagen aflaets van ingesetter penetencien Gegeven van paus Leo de x^de · Alsoe die bulle verclaert [prayer:] O alder goedertierenste maget maria O mijn enige hope Ic arme sondige mensce valle di te voeten Ende dancke di voer den groeten rouwe di ghi hadt Doen ghi saet onder den cruce Ende hielt dijn lieve kint in uwen scoot [etc.]’.

ff. 159r-160r: A prayer to the Virgin Mary, attributed to St Bernard of Clairvaux, ‘[rubric:] Dit gebet heven Sancte bernart gemaect Ende men seet Dat onmogelic · waere Dat die mensche niet verhoort en soude worden · diet innichlic leest tot maria onder den cruce [prayer:] Ic bidde gedenct O alder suetste moeder ende alder salichste ioncfrouwe maria Des staens dat men billix gedencken mach Alstu stondes bi dinen lieven sone hangende aenden cruce · Ic bidde die brengt weder in dijn gedenckenisse die gedachten dijns herten Ende die bangicheit dijnder onnoselder zielen die du haddes Doen du dinen onsculdigen eengeborenen sone voer dinen ogen sages geoffert worden inden cruce [etc.]’.

ff. 160v-161r: Prayers on the Virgin Mary’s Five Joys, introduced with an exemplum about a cleric, ‘[rubric:] Hoe dat een cleerc behouden was Doer dese vijf blijscappen Daer hi maria Dagelijcs mede te eeren plach Exemplum [text:] Het was een cleerc behouden die seer devoet was tot onser liever vrouwen maria die lieve moeder gods Ende hi plach se te grueten met dese vijf bliscappen · tegen dat wee dat se leet van haers soens vijfs wonden Alsoe of hij se troosten woude ende seide alsoe hier na volcht [rubric:] Hier na volgen die v bliscappen [prayer:] Verblide di O suete moeder gods ende maget onbevlecht Ave maria Verblide di du die blijscap ontfangen heeves vanden engel Gabriel Ave maria Verblide di du die gebaert heves die claerheit des ewigen lichts Ave maria [etc.]’.

ff. 161r-167r: A prayer to the Virgin Mary to be recited for thirty days with a hundred Aves, supposedly revealed by the Archangel Gabriel to console a religious woman, ‘[rubric:] Wilstu weten hoe dit gebet opter eerden is gecomen · het gesceide dat een ioncfrouwe in een clooster was gegaen des worden haere [black ink:] vrienden quaet ende namen een deel van haer vaderlike goet Dat bedructe haer soe seer Doen keerden si haer totten engel Gabriel Ende dien hem alsoe si best conste ongetroost te worden Doen quaem die engel gabriel ende leerde haer dit gebet op dat si getroost mochte worden ende elc mensce die dit gebet spreket mach Maria enen dancbaren dienst doen Ende men sal spreken C Ave maria [rubricated:] Als hier na gescreven staet ende dat salmen lesen xxx dagen lanc Ende sal een licht bernen na sijn vermoegen Ende hoeden hem van dootliken sonden als hi best can soe mach hi getroost worden Ende des mach hi wijs wesen dat hem eere of goet of droefheit nummermeer soe groot en mach sijn Daer hijt gebet om doet dat hem Maria ongetroot wil laten ende het ware mogelijcker dat hemel ende eerde beweecht werden Dan hi ongetroost bleven · Want dit gebet is vanden hemel comen ende wanneer du dit gebet leset soe suldi staen voer onser liever vrouwen maria beelde Sprect x maria alstaende Ende gebet al knyeende Pater noster [prayer:] O Maria ic vermaen u der groeter eeren O suete maget die di onse lieve here gedaen heeft boven alle creaturen in hemel ende inder eerden Der groeter onbegripeliker minnen daer hi u in voersien heeft Des wonderliken ende overdrachs die inden rade der heilige drievoldicheit overdragen was [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 239-42; Rudy, Rubrics (2017), pp. 248].

ff. 167r-172v: Seven Psalms for the Virgin Mary, ‘[rubric:] Hier na volcht onser liever vrouwen seven psalmen Domina [me] in [furore Dei sinas corripi me] [prayer:] Vrouwe almachtich in der verborgentheit gods en verhenct ons niet ewilic verdemt te werden Noch in sinen torne inden vegevier tijttelic gepinicht te werden [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 225-229].

ff. 173r-175v: The Obsecro te in Middle Dutch, with indulgences attributed to Pope Innocent, introduced with an exemplum about a dying abbess ‘[rubric:] Die paus Innocencius heeft gegeven al dengenen die dit navolgende gebet sprect ter eren der moeder gods maria · hondert dagen aflaets Ende soe wie dattet alle dage spreect die sal seker weten dat hi voer sijn doot sien sal die gloriose moeder ons heren Jhesu Christi Ende si sal hem openbaerlic seggen den dach ende die ure dat hi sterven sal Ende dit was ierst geopenbaert eender abdisse diet te lesen plach Die welcke doen si lach in haren dootbedde · sach omtrent haer een groete scare van duvelen Doen waert si sonderlinge seer verveert · ende in oetmoediger ynnicheit ende devocien began si dit gebet te lesen Ende te hant sonder enich verbeiden sach si een groete scare der engelen Ende int middel der engelen sach si die gloriose moeder gods maria die haer aensprac ende seide · Ic heb gehoert dat ghi mi met deser bedingen hebt aengeroepen Ende daer om openbaer ic mi u ende laet · u weten dat ghi opten derden dach te tercie tijt sterven sult Ende u ziele sal behouden wesen Ende alsoe ghi gesien ende gehoert hebt alsoe leert den anderen voort O obsecro [prayer:] Ic bidde u heilige moeder gods vol ende overvloedich van genaden Des oversten conincs dochter Moeder der wesen Troost der bedroefder Ende een wech der dolender Salicheit alder geender die in di hopen Maget eer [doe] ghi baerdet Maget doen ghi vaerdet Maget nae dat ghi baerdet Fonteyn der bermherticheit ende der bliscappen [etc.] [see Rudy, Rubrics (2017), p. 253].

ff. 175v-176r: A prayer to the Virgin Mary, ‘[rubric:] Een zeer scoon gebet tot Maria [prayer:] Ic gruet u O Maria vat vol alder gracien Bloeme boven alle maechden ende moeder der ontfermherticheit Ic gruet u O maria Dusentich dusent fout metter engelscer grueten daer u mede gruet die engel Gabriel Doen ghi ontfinct den sone gods die u de hemelsce vader overseinde wt sijnder vaderliker herten gront [etc.]’.

ff. 176r-178r: The five Aves that the Virgin Mary revealed to a nun for Communion, excerpted from the Liber Specialis Gratiae, containing the revelations of Mechtild of Hackeborn, ‘[rubric:] Dit sijn vijf Ave maria die heeft onse lieve vrouwe geleert eenre nonne dat sij se lesen soude eer si ten heilige sacrament ginge [prayer:] Die iersten Ave maria offer ic u Ende bidde udat ic dat · heilige Sacrament ontfangen moet met alsulcker oetmoedicheit als ghi dat ontfinct inder eerden Ave [etc.]’.

ff. 179r-183v: A rosary for the Virgin Mary’s 72 names, ‘[rubric:] Prefacie voer die crone van die lxxij namen maria [prayer:] O Maria onbevlecte maget ende moeder des heren tot dijnre weedicheit Ende op dattu mi genadelic lates bescouwen dijn heilich wesen voer mijn doot Ende dijn moederlic aensicht Ende op dattu mi wilste verwerven te sijn een kint der ewiger salicheit Soe wil ic arme sondersse di oetmodedelic grueten met eender scoonder croonen van dijn lxxij namen Daer · mede du gewarichlic genoemt beste vanden heiligen geest Amen Den iersten pater noster der bliscappen die maria hadde doen si den sone gods ontfinc [prayer:] Weest gegruet maria heilige ioncfrouwe Verhaven in een sterffeliken lichaem tot alder onsterffeliheit [sic] als god · Vol genaden die here is metti Gebenedijt onder alle wiven Ende gebenedijt is die vrucht dijns lichaems jhesus Christus Amen [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 210-212].

ff. 183v-185v: Prayers for the Seven Joys of the Virgin Mary, ‘[rubric:] Hier na volgen die vij bliscappen onser liever vrouwen maria Daer men mede verdient xl jaer aflaets · telcken dat men se leest [prayer:] Verblijt heilich tempel gods vol van allen duechden Jnder vrouden die du haddes Doen die Engel Gabriel di boetscapte Dat ghi den sone gods ontfangen soudet · ende hi menscheit aen u naem Doer die selve bliscap verwerft mi suverheit des herten ende des lichaems Ende dat heilige sacrament altijt met vrouden te ontfangen overmids een goede conciencie Amen [etc.]’.

ff. 186r-187r: Prayers for the twelve graces of the Virgin Mary, said to have been revealed by the Virgin Mary to a devout person, ‘[rubric:] Het stont een goet mensce in sinen gebede Doen versceen hem een claer licht ende in dien lichte een sterre Ende inder sterren onser liever vrouwen aensicht Ende onse vrouwe sprac tot hem · Ic wil di seggen xij eren die ic heb boven alle creaturen inden hemel Ende die mi in dien xij eren alle dage spreect xij Ave maria die wil ic mijns kints hulpe verwerven Ende ic wil hem sijn leven nut maken ende hem verduldicheit geven in sinen lijden ende namaels dat ewige leven Ende soe wie dat enen anderen voortleert des loon en wort num[mer]meer eijnde Item die leest een pater noster ende xij Ave maria die verdient ij^C· dagen aflaets [prayer:] Verblijt u Scoonbloeyende Roose Maria want ghijt sijt een ewige dochter des ewigen vader Ave maria Verblijt u suete bloeme maria Want gi sijt een wtvercoren moeder des enigen gods soens Ave maria Verblijt u [suete blome maria Want grei] reine lilie edel ende suete van rueke suete maria Want gi sijt een geminde bruit des heilige geest Ave maria [etc.]’.

ff. 187r-188r: Prayers concerning the Virgin Mary’s twelve graces and the twelve parishes in heaven, with indulgences attributed to Pope Leo X, ‘[rubric:] Item noch leest men van xij eeren die Maria daghelics gescieden inden hemel Van die xij prochien des hemels Daer die paus Leo de x^de· toe ghegeven heeft xij^M· jaer aflaets Alden genen die daer devotelic eeren ende grueten Maria met die xij eeren des hemels Soe dicwils als men se leest Ende dits geschiet ter beden des eerwerdigen vaders Generael der heelder minderbrueders orden Pater Sigilbertus diemen naemde Ave Maria [prayer:][W]eest gegruet alder geeerste gloriose moeder gods maria Van die eerwerdighe heilige drievoldicheit Ave maria Weest gegruet Alder geeerste gloriose moeder Maria van christus gebenedide menscheit Ave maria Weest gegruet Alder geeerste gloriose moeder gods Maria van die heilighe maechden Ave maria [etc.]’.

ff. 188v-194v: Two hundred salutations to the Virgin Mary entitled ‘Our Dear Lady’s Little Psalter’, ‘[rubric:] Hier beginnen ij^C· groeten tot onser liever vrouwen Maria Ende is geheiten onser liever vrouwen cleyn psalterken zeer ghenuechlicken Ende inden iersten Pater noster ende Ave maria ter eren der heiliger drivoldicheit [prayer:] Ave Maria Ongequetste bloemken wander [sic] wortelen yesse Ende ongevioleert van allen sonden Vol gracien die here is mettti Gebenedijt bestu onder alle wiven Ende gebenedijt is die vrucht dijns lichaems · Jhesus Christus Amen [etc.]’.

ff. 194v-198r: Three rosaries for the Virgin Mary, each to be read with twelve Aves in honour of the crown of the twelve stars of the Woman of the Apocalypse (as whom she is identified), ‘[rubric:] Hier na volgen drie cronen van onser liever vrouwen Elcke crone te lesen met enen pater noster ende xij Ave maria ter eren dat maria gecroont was met eender cronen van xij sterren Johannes Apocalipsi Ende heeft men daer devocie toe soe salmen op elce voerscreven krans lesen een van desen navolgende crone die wilt pater noster [prayer:] Vervrouwe di oetmoedige maget maria Want du best een suver maget ontfangen sonder erfsonde Ave maria Vervrouwe di oetmoedige maget Maria Want du best voesien [sic] ende wtvercoren van god den hemelscen vader om te sijn een moeder gods Ave maria Vervrouwe di oetmoedige marget maria Want du best een lilie der Reinicheit Daer om heeft in di behagen gehadt die heilige mogentheit Ave maria [etc.]’.

ff. 198r-199r: A prayer to the Virgin Mary, said to have been revealed by an angel to a virgin, with as many indulgences as there are drops of rain on a single day, ‘[rubric:] Dit navolgende gebet leerde die engel gods eender Joncfrouwen ende seide haer Alsoe dicke als sijt laze · soe soude si hebn lx^M· jaer aflaets Ende desen aflaet heeft onse lieve here daer toe gegeven Ende doen de paus dat vernam soe gaf hi daer toe alsoe veel aflaets als op enen dach druppelen waters mochte regenen [prayer:] O du alder suetste minlicste lustelicste ende alder begeerlicste maget Maria fonteine der gnaden O scone rose bloeme Maria O du suete alder minlicste vrouwe Maria fonteine des levenden waters [etc.]’.

ff. 199v-203r: A prayer to the Virgin Mary to be read for eight days before an image of the Virgin Mary, with spiritual rewards, ‘[rubric:] Soe wie dit navolgende gebet leest alle dage viij dagen lanc voer onser liever vrouwen beelt · Als vanden enen saterdach totten anderen Die sal des seker sijn · dat hem onse lieve vrouwe vertroosten sal na desen viij dagen van wat saken men bidden mach die redelic sijn Het si van gevanckenenissen oft van bedruckenissen Oft van groten langduerenden siecten Of van dootteliker viantscappen Oft van vestinge in enen goeden leven Oft hi enen goeden vrient in vreemden landen oft in orlogen Oft voer wien dat men bidden wil Dat sal hem god ende onse lieve vrouwe gonnen in dien viij dagen Ende dit is sekerlic waer bevonden Spreect ierst aldus [prayer:] Gegruet sijtstu Maria O Maria weest bi mi in alle mijnen noden vol gracien Absolvere mi van alder pinen [etc.]’; an instruction follows to read the prayers alternately with the Magnificat.

ff. 203r-206v: A litany for the Virgin Mary to be read for nine days, while prostrated and on an empty stomach, ‘[rubric:] Soe wie dese letanie van onser liever vrouwen laze ix dagen op sijn blote knien nuchteren Dien sal maria sonder twivel verhooren In allen saken ter zielen salicheit [prayer:] Here ontferme di onser Cristus ontferme die onser here ontferme di onser Christus hoort ons ende ontferme di onser [etc.]’; at the end, the litany is attributed to Bede (‘die heilige doctor Beda’) and five thousand years of indulgences are promised to those who recite it before an image of the Virgin Mary.

ff. 206v-208r: Three prayers and Aves for the Virgin Mary for obtaining her help in the hour of death, ‘[rubric:] Dese navolgende drie gebeden salmen lesen met drie Ave maria om troost ende bistant van maria om haer hulpe ende bistant te hebn in die uren onser doot want si maria zeer genaem si [prayer:] O alder goedertierenste maget maria Ghi sijt een dochter des vaders Een moeder des soens Ende een vrint des her geest · Ic bidde di O scone maria dat gelijc die hemelsce vader met sijnder almachticheit u ziele heeft verhaven inden hoocsten troon der engelen [etc.]’.

ff. 208r-211r: A prayer to the Virgin Mary, attributed to St Bernard of Clairvaux, [rubric:] Een minlike aensprake tot maria Onser sueter moedoer [sic] dwelc Bernadus [sic] gemaect heeft Ave [prayer:] Weest gegruet suete genade rijcke maget Gloriose moeder ons heren scone vrouwe Witter dan een lelie Roder dan een Rose · hemels van verwen als een Saphiere · daer om bestu suverlic [etc.]’.

ff. 211r-212r: Five salutations to the Virgin Mary that, according to the introduction, saved a nun, ‘[rubric:] Met dese vijf Ave maria was een nonne behouden · doer tgebet van maria der moeder gods [prayer:] O eerwerdige maget ende moeder gods Maria · Ic vermane u der zeericheit ende des groten jammers dat ghi hadt Doen ghi uwen lieve sone Jhesum saecht hangen soe hoge tusscen ij moerdenaren aenden cruicen [etc.]’.

ff. 212r-215r: A prayer to the Virgin Mary for consolation, ‘[rubric:] Vander keyserliker bloemen · Maria een alte scoone minlic gebet ende seer troostelijc [prayer:] O maget der meechen vrouwe coninginne des hemels hoepe alre hoepe salve ende gesontmakersse Ende troost alre ontfermherticheit · Ick heb tegen die gesondich nu coem ic met mij[n] sonden totti [etc.]’.

ff. 215r-218r: A prayer to the Virgin Mary for consolation, ‘[rubric:] Een alte sconen gebet van onser liever vrouwen Maria Ende wiet met begeerten sijns herten tot haer spreect die en sal ongetroost van haer niet gaen [prayer:] O jonckvrouwe maria boven alle joncfrouwen Eya coninginne der engelen een hope alder geenre die verloren sijn Een trooost der bedroefder een moeder vol alre genaden ende bermherticheit Ende een moeder des sone gods · Ic heb gesondicht swaerliken [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 223-225].

ff. 218r-221v: A prayer to the Virgin Mary, ‘[rubric:] Hier begint Den naem onser liever vrouwen maria wten souter genomen [prayer:] Min ziele maket groot den heer Ende mijnen geest sal hem hoech vervrouwen in god mijn heilich gever Want die heer heeft aengesien Die oetmoedicheit sijnder deerne siet daer van sullen mi salich heiten alle geboerten Want die heer heeft mi grote dingen gedaen Die mechtich is Ende sine naem is heilich [etc.]’.

ff. 221v-230v: A prayer sequence entitled ‘Our Dear Lady’s Short Rosary’ with five Paternosters for the Five Wounds, ‘[rubric:] Hier begint onser liever vrouwen corten Roosenkrans des levens ende der passien ende verrisenissen Jhesu Christi seer schoon Ende op elc artikel een peticie gheseeet Om die sinnen te beter ter aendacht te houden · Item die vijf Pater nosters van desen crans salmen lesen ter eren den heiligen vijf wonden Christi Pater noster totten rechter voet Jhesus om vergiffenisse uwer sonden [prayer:] O alder goedertierenste herte Jhesu Christi Ic dancke u voer die wonde dijns rechteren voets Ende ic verberge daer in alle mijn sonden Onduechden ende ondanckbaerheit [etc.]’.

ff. 230v-231r: A prayer for after the ‘Short Rosary’, ‘[rubric:] Ende dan salmen Opten rosencrans [sic: lesen?] aldus [prayer:] O hemelsce coninginne Maria ontfanct goedertierlic desen roosenkrans die wi u arme sondige dienersse met geboechden knien mijns herten oetmoedelic op u joncfrouwelike gechierde hooft begeerde te setten Ende ic bid u nerstelic dat hi ontfanckelic moet sijn dijnre hooger mayesteyt Op dat elck van desen bloemkens van u gescreven moeten worden in dat boec des levens [etc.]’.

ff. 231r-235v: A rosary for the Virgin Mary for obatining help and consolation, ‘[rubric:] Hier beghint enen schoonen roosencrans ter eeren der glorioser moeder gods Maria voer alle bedructe menscen om hulpe ende trooste van haer te vercrigen Pater noster Ave [prayer:] Vrouwe Maria hoe lange sulstu mi vergeten om mi te verlossen inden daghe mijnre bedruckenisse Ave Maria Hoe lange sullen mijn vianden boven mi verhuecht worden Dijn mogentheit ende dijn cracht moetense te wriven Ave Maria Weest ons vrouwe een toren der stercheit ende een alder hartste steen om te wriven onse vianden [etc.]’.

ff. 235v-236v: A treatise on the Ten Virtues of the Virgin Mary, ‘[rubric:] Een scoon bewijs van die x duechden onser liever vrouwen maria Ende vanden aflaet van veel versceiden pausen [prayer:] Die alder glorioste moeder gods maria heeft geweest vol alder genaden gracie ende duechen [sic] Dwelc claerlic bewijst die engelsce gruete die Gabriel tot haer sprach Seggende Weest gegruet vol gracien Mer onder ander gracien ende duechden soe heeft maria gehadt sonderlingen ·x· duechden die onsen here zeer aengenaem sijn Ende tsijn dese die hier na volgen te weten [etc.]’.

ff. 236v-237r: Salutations addressing the Ten Virtues of the Virgin Mary, ‘[rubric:] Hier na volgen die x duechden maria om die te lesen in die engelsce gruete Ave [prayer:] God gruet u Alder puerste moeder gods maria vol gracien die here is metti gebenedijt bestu onder alle wiven Ende gebenedijt is die alder puerste vrucht dijns [etc.]’.

ff. 237r-238r: An instruction to read seven hundred Aves for the Virgin Mary, with spiritual rewards, ‘[introduction, rubricated:] Item soe wi onser liever \vrouwe/ eygen wil sijn Die sal eens lesen seven hondert Ave maria elc hondert sonder spreken [black ink:] Ende hi mach se lesen gaende staende liggende sittende soe hi wilt [etc.]’.

ff. 239r-245v: A rosary for the Crown of Thorns to be read on Sundays, with spiritual rewards ‘[rubric:] Soe wie dat gecroonde hooft ons heren Jhesu Christi alle sondage gruet ende eert met lxxij pater noster ende Ave maria Die en sal niet langer int vagevuer wesen dan totten naesten sondach Al storve hi oec opten saterdach Al soe men vijnt vertoent te wesen bij een exempel Een gebet dat men lesen sal eer dat men die dornen crone begint [prayer:] O lieve here Jhesu Christe nu begeer ic tot deser tijt u heilige · hooft te grueten dat voer mi ondancbaeer creatuer doerwont is metter scerpen doernen cronen die ghi in u coniclike hooft hebt laten drucken Ende u · heilige · bloet wt liep vlieten tot lxxii riviren Soe begeere ic elcke wonde te grueten met een pater noster ende Ave maria [etc.]’.

ff. 246r-256r: Magdalena Beutler (b. 1407, d. 1458), Poor Clare at the convent of St Klara in Freiburg im Breisgau, The Golden Litany, ‘[rubric:] Hier beginnen ter eeren gods die gulden letanien vanden leven ende lijden ons liefs heren Jhesu Christi Want gelijc als gout te boven gaet alle metael inder werdicheit ende sconheit Also [groet] gaet dese oeffeninge vanden leven ende passien ons heren boven alle ander oeffeningen die men gode doen mach Item als men dese letanien leest Soe mach men op elc artikel lesen oft seggen Ontferme di onser Oft ontferme die mijnder Oft leest men se voer enen anderen het si vrouwe of mann[e] Soe suldi seggen Ontfermt hem of Ontfermt haerre zielen Oft ist dat ghi die leest voer alle geloevige zielen Oft voer veel zielen soe segt Onfterme di over alle die zielen Die dit mochte lesen des daechs eens oft ten minsten alle vridage Die sal wonderlike genade ontfangen van god Ende den zielen een grote hulpe doen om te verlossen Item ist dat wi hun trouwelic bij staen om hun te helpen Si sulle ons weder trouwelic bistaen in onser noot als wi des alle beste te doen hebben Hier na volgen die gulden letanien [prayer:] Here ontferme di onser Criste ontferme die onser Here ontferme di onser · ende verleent ons cracht onser zielen inwendich ende wtwendich u te dienen na uwen alder liefsten willen [etc.]’. [see Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 153-62; Meertens, De godsvrucht in de Nederlanden, I (1930), pp. 133-34; Greenspan, Erklaerung (1990), pp. 311-14; Rudy, Rubrics (2017), pp. 231-32].

ff. 256r-260r: Twenty-five Paternosters concerning the Passion that, according to the introduction, were revealed by Christ to a nun, ‘[rubric:] Dese navolgende xxv· pater noster leerde ons here Jhesus eender nonnen vander grouwen orde Ende seide haer Soe wie dat se leest een jaer lanc alle dage Hoe groten sondar dat hi is hi sal sijn leven beteren Ende die se leest voer een ziele inden vagevier si sal verlost worden in hoe swaren pine dat se oech is [prayer:] O here Jhesu Christi des levende gods sone God ende mensce · Ic aenbede di · Ic love ende eere dinen godteliken honichvloeyenden mont Van judas soe veradelic gecust [etc.]’ [Meertens, De godsvrucht in de Nederlanden, II (1931), pp. 45-46].

ff. 260v-262v: The Mass of St Gregory, ‘[rubric:] Sanctus Gregorius ende noch meer ander pausen te weten Innocencius ende calixtus hebn gemaect dese nae gescreven gebeden ter eren der weerdiger passien ons heren ende begaeft met sconen aflaet Ende die paus julius die ii^de· die heeft gemaect dat x^de· gebet Ende hi heeft alden voergaenden aflaet gecomfirmeert ende gedubbeleert Ende nae hem onse eerwerdige vader die paus leo die x^de· alsoe dat die somme nu is meer dan C ^M· ende lxxiiij^M· jaer ende xl jaer ·C· ende ·l· dagen waerachtichs aflaets Pater noster Ave maria [prayer:] O here Jhesu Christi Ic aenbede di inden cruice [gewont] hangende Ende een dornen crone in dinen hoefde dragende · Ic bidde di dat dijn cruice mi behoede vanden slaenden engel Pater noster [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 96-97; Rudy, Rubrics (2017), pp. 101-36].

ff. 262v-263v: Prayers concerning Christ’s death, ‘[rubric:] Hier na volgen die gulden Oracien vanden wtersten strijt Jhesu Daer men mede ludt om enen saligen doot Ende men moch se soe devotelic alle dage lesen Die mensce hem wachtende van dootsonden · hi soude sonder vagevier comen totten ewigen leven [prayer:] O here Jhesu Christi Ic bidde di doer den wtersten strijt di ghi gedoechdet Ende doer dat gebet dat ghi spraect in groter bangicheit dijns herten opten berch van Oliveten Swetende water ende bloet Wilt doch alle dinen bloedigen sweet offeren ende toenen dinen hemelscen vader voer die veelheit mijnder sonden [etc.]’.

ff. 264r-265v: Three Paternosters to Christ for receiving his consolation in sorrow or suffering, ‘[rubric:] Item een mensce die in druc ende lijden is Oft met enige swaer sake beladen is Die sal aendachtelic lesen des navolgende drie pater noster ende hi sal sonder twivel getrost worden [prayer:] O here Jhesu Christi alder sekerste toeverlaet alden genen die troost aen u sueken Dese pater noster lese ic ter eren der bangicheit Daer u gebenedide herte ende ziele mede doervloeten was Doen ghi om onse salicheit drie uren lanc levende hingt aenden cruice Ende daer na in die ure uwer doot uwen lichaem verscudde ende beefde Ende u herte den iersten dootstoot ontfinc Daer af dat alle dingen beefden die inder eerden waren [etc.]’.

ff. 265v-266r: Three prayers, Paternosters and Aves for Christ, to be read in suffering, ‘[rubric:] Dit sijn drie gebeden te lesen met iij pater noster ende Ave maria als men in lijden is van binnen oft van buiten [prayer:] O heren Jhesu Christi Ic love ende dancke di van alder droefheit die ghi voer mi geleden hebt Ende sondelinge · doen ghi int hoveken sweete water ende bloot [sic] Ende doen ghi aenden cruice voer mi sijt gestorven die bitter doot Ende ic bid di vergeeft mi alle mijn sonden Ende troost mi in alle mijnen lijden nu ende in die ure mijnder doot amen [etc.]’.

ff. 266v-267r: Three prayers, Paternosters and Aves for Christ, with indulgences, ‘[rubric:] Soe wie dese navolgend drie gebede leest met drie pater noster ende Ave maria die verdient vij^M · vi^C· ende lxvi jaer aflaets [prayer:] O here Jhesu Christi Ic bidde di doer dijn heilich inwendich lijden aenden aenden [sic] cruce Doen ghi waert gelaten van uwen hemelscen vader ende van allen creatueren ende doer dat wrede spannen ende wtrecken dat alle u leden wtrect waren aenden cruice [etc.]’.

ff. 267r-268r: A Paternoster for Christ, with spiritual rewards, ‘[rubric:] Soe wie dese navolgende pater noster devotelic leest · staende inden staet der gracien die is deelachtich alder goeder wercken die in alder kerstenheit geschieen Pater noster Ave [prayer:] O here Jhesu Christi Desen Pater noster ende Ave maria leze ic ter eren alden allendigen voetstappen Die ghi oyt om mi · ende om allen menscen opt eertijck gingt Ende Ic bidde u wilt mi vergeven Waer ic u goetheit oyt in vertorent heb · met mijn voeten ende met alle mijnen leden [etc.]’.

ff. 268r-269r: Three Paternosters concerning Christ’s suffering, with indulgences attributed to Pope Calixtus, ‘[rubric:] Dese navolgende drie pater noster heeft geordineert paus calixtus te weten die aendacht oft gebeden daer op staende Ende doen hi verdreven hadde geweest ende werde gecomen was ende verhaven Soe gaf hi tot deser gebeden den aflaet Alsoe op elcken pater noster ende gebet den aflaet alsoe op elcke gescreven staet Ende wit dit enen anderen voortleert verdient hi den selven aflaet Item totten iersten gebet ende pater noster verchijcht [sic] men lxxx^M· jaer aflaet van dagelicscen sonden · ende vrij alsoe veel verloren teijts [prayer:] O here Jhesu Christi Ic vermane di des allendige stervens Des dijn werdige menscheit sterf aenden cruice Ende die eere der vrouden die du haddes Doen du sages dat alle dijnen noot verwonnen was Ende dat alsoe menich mensce verlost was met dinen doot vander ewiger doot [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 95-96].

ff. 269r-270r: A Paternoster for Christ with indulgences attributed to St Sylvester, ‘[rubric:] Men leest oec van Sancte Silvester den paus Dat hi doen hi sterven soude · gaf tot dese navolgende pater noster alsoe veel jaren aflaets Als op enen dach menigen druppel waters regenen mochte pater noster [prayer:] O here Jhesu Christi ontfanct desen pater noster ende Ave maria · Inden gedenckenissen dattu dijn avontmael met dinen lieven jongeren dedes Ende hun haer voeten dwoges [sic] ende ledes dinen verrader judas Ende du hun leerdes menige goede leere Ende voort aldes lijdes dattu ledes tot dat ghi quaemt totten lijden des cruicen [etc.]’.

ff. 270r-270v: Three Paternosters and Aves concerning the Passion, with spiritual rewards, ‘[rubric:] Item men sal lesen xl dagen lanc alle daghe iij pater noster ende drie Ave maria hier na volgende Ende wie dese pater nosters aldus leest die en mach nimmermeer in alsoe groten anxt comen aen zielen of aen lijf Aen goet of aen ere bidt hi god om hulpe hi sal sonder twivel getroost worden [prayer:] Den iersten pater noster sal men lesen Opten knienen Ende gedencken des anxs die god ende mensce hadde opten berch van Oliveten Daer hi sweette water ende bloet van ondenckeliker bangicheit sinen hemelscen vader [etc.]’.

ff. 270v-272v: Six prayers with six Paternosters and Aves for preparing for death, ‘[rubric:] Dit sijn vi gebeden te lasen met vi pater noster ende Ave maria om goet bereitsel tegen den doot [prayer:] Ic bidde u lieve heren Jhesu Christi doer dinen alder heilichsten doot · Daer du di toe bereides vi dagen te voren Comende ter stat daer du den doot lijden soudes Dattu mi vi dagen te voren geves kennisse ende een werdige bereidinge tegen mijnen doot [etc.]’.

ff. 272v-273v: A prayer for a blissful death, ‘[rubric:] Noch een gebet te bidden om een goede salighe doot [prayer:] O lieve here Jhesu Christi Ic love ende dancke di · van alle dinen bitteren lijde dat ghi leet Als ghi O suete · Jhesus opt cruice laecht gespannen also stijf als enen gespannen bogen Also dat u herte laech oft in een perse legen hadde [etc.]’.

f. 274r: A prayer invoking aspects of the Passion, attributed to St Denis, ‘[rubric:] Dit gebet heeft gemaect die heilige matertelaer sancte Dyonisius [prayer:] O gecruiste here · Jhesu Christi [Ge] West mi herte met dijnder passien ende wonde mijn ziele met dinen wonden ende lave haren dorst met met dinen bloede Begiete daer mede mijn gemoede ende bestort daer mede mijn gedachten Op dat waer ic ga waer ic mi kere wat ic sie ende wat ic dencke · dattet mi scine met dine [bl]oede geverwet te sijn [etc.]’.

ff. 274v-278r: ‘[rubric:] Hier nae volcht enen sconen lof oft prijs totten heiligen sacrament Die Sancte [fra]nciscus gemaect heeft Ende men mach lesen op elc versken Ave maria Ter eren der liefden ende reverencien die maria hadde totten ·heilige· Sacrament Ave maria [prayer:] Lof sanck glorie ende benedictie si u O alder heilichste Sacrament [etc.]’.

ff. 278v-282r: A rosary for the Eucharist, ‘[rubric:] Enen rosen krans totten hoochwerdige heiligen Sacrament Item dit navolgende verss oft Antiffen sal men lesen telcken daert getekent staet Aenbeden wij Christum onsen coninc die heerscappie heeft over die luiden Ende die de vetticheit des geest gevende is den genen die hem eten Pater noster Ave maria [prayer:] Singet metter tongen die verborgenheit des lichaems ende des dierbaren [etc.]’.

ff. 282v-286v: A rosary for the Holy Name, [rubric:] Hier begint een schoon suverlic kransken ter eeren den gloriosen honichvloeyende name Jhesus Ende sonderlinge sal men lesen opten niewen jaers dach · doen dat kindeken besneden waert Pater noster [prayer:] Ihesus · Jhesus alder ontfermhertichste Jhesus Onterme di over mi arme sondersse Gebenedijt Ihesus Jhesus alder genadenste Jhesus Ontfermt u over mi als een vader over sijn kint Gebenedijt Ihesus Jhesus alder saechtmoedichste Jhesus Ende versmade mi niet om mijn sonden Gebenedijt [etc.]’.

ff. 287r-290r: A rosary for one’s Guardian Angel, ‘[rubric:] Hier na volcht enen schonen Roosen crans totten eerweerdighen ende heiligen goeden Engel onsen bewaerder Pater noster Ave maria gracia [prayer:] Weest gegruet O eerwerdige heilich engel Scoonblinckende sterre des hemelscen firmament Dien ic vander genaden gods bevolen ben Altijt te bewaren Ave maria [etc.]’.

ff. 290r-290v: A prayer following the rosary for one’s Guardian Angel, ‘[rubric:] Gebet opten crans [prayer:] Ic gruete u met herte ende met monde O mijn alder eerwerdichste engel metten ix coren der engelen voer alden dienst Die ghi ons doende sijt Ende van uwer getrouwer bewaringen Ende ic love ende danck u daer van C^M· fout [etc.]’.

ff. 290v-291r: A prayer for one’s Guardian Angel, ‘[rubric:] Tot onsen goeden Engel een scoon gebet [prayer:] O onbesmette suver lilie des paradijs mijn lieve ende getrouwe engel Die ic bevoelen ben te bewaren · Ic dancke dijnre getrouwer hoeden Met welcker hoeden dat ic bescermt ben van die dage dat ic mensce waert tot nu toe [etc.]’.

f. 291r: A prayer for one’s Guardian Angel, ‘[rubric:] Noch tot uwen goeden engel [prayer:] O mijn eerwerdige · heilige · engel mijn getrouwe bewaerder Inder selver minnen dat die almachtige god di bevolen heeft mi te bewaren Soe bevele ic u mijn herte mijn ziele ende mijn lichaem [etc.]’.

ff. 291v-296v: A rosary for St Peter, ‘[rubric:] Hier begint enen schonen Roosen krans van den gloriosen prins der Apostelen Sinte Peter Pater noster Ave maria [prayer:] God gruet u O heilige ende gloriose prins der Apostelen Sinte Peter Die van god geroepen ende wtvercoren waerste Ende geset een prins der heiliger kercken van romen Ave maria [etc.]’.

ff. 297r-297v: A prayer for St Peter, ‘[rubric:] Gebet [prayer:] O eerwerdige prins der Apostel Sancte Peter · Ic offer u op desen roosen crans met geboechden knien mijns herten ende mijns gemoets welcken vergadert is ende versament van vergulden rosen dijns loefs ende dijnder werdicheit [etc.]’.

ff. 297v-298v: A prayer for St Peter, ‘[rubric:] Vanden gloriosen prins der Apostelen Sinte Peter een gebet [prayer:] O euige minnar Christi voersiender der godheit O prinsce der Apsotelen ende salige heerder der kercken gods Voortbrenger der waerheit ende sloetel drager des hemels Wilt u gewerdige voer mi te bidden den goedertierenen · Jhesum uwen lieven meester dat mi alle mijn sonden moeten worden vergeven Ende dat ghi mi na mijnder doot wilt open doen de inganc des paradijs [etc.]’.

ff. 298v-299r: A prayer for St Lucia, ‘[rubric:] Een scoon gebet van sancte lucia [prayer:] Weest gegruet O bequaem tempel ende woninge des heilige · geests · Heilige Jonckfrouwe Sancta Lucia Die volstadelic hebste gestreden tegen die dienaren des doots Om die minne ons heren · Jhesu Christi · ende om dijn maechdelike · Reinicheit · [etc.]’.

ff. 299v-305v: A rosary for St Katherine of Siena, ‘[rubric:] Hier na volcht enen sconen Rosen krans vander heiliger maget Sancta katherina Weest gegruet gloriose maget ende mertelersse Sancta Katherina Ick beve [sic] u huden ende tot allen tijden Ende in die ure mijnder doot mijn ziele ende mijn lijf in uwer bescermenissen Amen Dit voerscreven Ave Katherina sal men lesen op elc versken daert geteekent staet Pater noster Ave maria [prayer:] Weest gegruet O gloriose maget ende mertelersse Alder werdichste bruit ons heren · Jhesu Christi Sancta Katherina Wter voersienicheit gods voortgekomen wter duisternissen der heidenen als een blinckende mergensterre inder kennissen gods Ave maria [etc.]’.

ff. 305v-306r: A prayer for St Katherine of Siena, ‘[rubric:] Den lof van sancta katherina in duitschen salve regina [prayer:] Ghegruet sijtstu coninginne Katherina Een troostersse der onsaliger ende een seker hope Gegruet sijtstu Totti roepen wi die beswaert sijn metten laste der sonden Totti suchten wi droevende ende screyende in onser noot Eya doch hier omme aldergoedertierenste onse patronersse · biet ons doch altijt goedertierenlic goedertieren u hooren Ende regeert ons in onse leven Ende toent ons versoent den gecruisten onsen rechtverdigen richter na deser Allendicheit [etc.]’.

ff. 306v-308v: A prayer sequence for St Katherine of Alexandria, to be read for fifteen days, ‘[rubric:] Dit is den dienst der heilige maget ende bruit Christi Sancta katherina die men houden sal xv dagen voer haren dach Ende wie dit ghebet aldus houdt die heeft een bede aen haer Beginde altoes op sancta mertens dach [prayer:] God gruet u ende verblijt u O gloriose maget ende mertelersse Sancta Katherina Ic bid u doer die gracie ende stercheit daer ghi van gode mede begaeft waert Doe ghi vrij willens ginct van u palais totten tempel der afgoden Om die verveerde kerstenen te stercken · ende den keyser te bestraffen van sijnder dwaesheit ende ongeloove Dat ghi mi sterck maect in een waerachtich kersten geloove ende in allen goeden wercken te volherden [etc.]’.

ff. 308v-311v: Prayers, referred to as ‘arrows’, drawn from the writings of St Augustine of Hippo and St Bernard of Clairvaux, ‘[rubric:] Hier na volgen scone devote vierige straelkens ende scerpe · pijlkens Wtgeset van Sancte Augustinus ende Bernadus [sic] contemplacien ende meditacien Daer men den suete naecten doerwonden bloedigen geruisten Jhesum mede schiet in sijn gebenedide doerwonde open bloedich herte seer merkelick [prayer:] O alder suetste Jhesu Christi wt minne gecruist voer mi Sinct di Daelt di vesticht di verenicht di geheel ende altemale in mi [etc.]’.

ff. 311v-312r: A prayer to Christ, ‘[rubric:] Een gebet tot Jhesum [prayer:] Metten gebenediden ontfermhertigen ogen ons liefs heren · Jhesu christi moet ic huden gemint sijn Metten heiligen cruis ons heren · Jhesu christi moet ic huden bescermt sijn Metten herten ons heren · Jhesu christe moet ic huden gemint sijn Metten preciosen bloede ons heren · Jhesu christi moet ic huden besprengt sijn ende gereinicht van allen smeten mijnder sonder Amen’.

ff. 312r-315r: A Middle Dutch translation of the Precor te amantissime Domine Jesu Christi propter eximiam caritatem, according to the introduction, read by Pope Boniface VIII in the holy year 1300 and heard by a (Dutch) woman, who was in Rome for fourteen weeks and took it back with her, with indulgences attributed to Pope Benedict VI, ‘[rubric:] Dit navolgende gebet waert verkundicht Jnt jaer ons heren dusent ende iij^C· Ende in dat gulden jaer was een vrouwe binnen romen xiiij weken lanc Ende hoorden dit gebet daer verkundigen van des paus wegen Ende menich mensce diet hoorde droegent mede tot haren lande Ende soe wie dit gebet spreect met medelijden ende met rouwen van sinen sonden Die sal hebn alden aflaet van Rome · van thrier ende van colen Ende die paus Benedictus De vi^te· heeft daer toe gegeven Alsoe veel aflaets als christus wonden hadde Dat was vi^M· vi^C· ende xlvi jaer aflaets [prayer:] O alder suetste lam goedertieren here · Jhesu christi Ic vermane ende dancke di des allendigen staens Dat ghi van minnen voer mi aender minnender ramen des cruicen stont Vervult met alder bitterheit In soe groter scanden ende confusien Bespot van uwen vianden Gelaten van uwen hemelscen vader Berooft van allen mensceliken troost [etc.]’.

ff. 315r-317r: A prayer to God attributed to Maximilian I, Holy Roman Emperor (r. 1493-1519), with indulgences attriubted to Pope Alexander VI, ‘[rubric:] Dit navolgende gebet heeft achtergelaten Die alder edelste keyster van romen Maximiliaen Ende hi plach dat dagelics in duitscen te lesen Ende onse alder heilichste vader de paus Alexander die vi^te· heeft dit gebet geconfirmeert Ende heeft daer toe gegeven alle kersten menscen dit devotelic leest met berouwe sijnder sonden Alsoe menich dusent jaer aflaets alsser menige letter in dit gebet staet [prayer:] O almogende god geloeft gedanct ende gebenedijt moettie sijn vander gracien die ghi mi verleent hebt Dat ic een kersten mensce ben ende dat ghi mi gesontheit verleent hebt O almogende god · Ic bidde u om gracie want sonde [sic] u gracie en waer ic niet Sonder u gracie en mach ic niet staen Sonder u gracie en mach ic die haestige onvoersien doot niet ontgaen [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 121-122; Rudy, Rubrics (2017), pp. 261, 284].

ff. 317r-320r: A prayer concerning the Passion revealed by Christ to Pope Innocent III for the wellbeing of Constance, Queen of Sicily, and mankind, with indulgences attributed to Pope Innocent, Benedict and Gregory, ‘[rubric:] Die paus Innocencius begeerde van onsen lieve here te hebn een goede bedinge tot behoef der coninginne van Cecilie Daer mede si haer leven beteren soude Ende god gaf hem dese nagescreven bedinge totter coninginne behoef ende alder menscen dier minne ende devocie toe hebn te lesen Ende tot dit gebet geven drie pausen xxx^M· jaer aflaets van dootsonden gebiecht met berouwe Ende L carenen Ende men verloster mede een ziele wtten vagevier Dierste paus heit Innocencius Dander heit Benedictus Ende die derde Gregorius [prayer:] O here · Jhesu christe sone des levenden gods · Ic vermane ende bidde u doer u alder heilichste verdienste Dattu opdoetste mijn herte ende storte daer in dijn bitter passie O datse doer gae mijn herte ende mijn ziele van binnen O here in dijn grote armoede soe make mi rijc [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 69-70].

ff. 320v-324r: Prayers concerning the Passion to be read with 12 Paternosters for 31 days, ‘[rubric:] Hier na volgen devote gebede vander passien christi Te lesen met xij pater noster Ave maria ende wie datse leest xxxi dagen lanc alle dage Die heeft die gepasside leden Christi gheert elc met een pater noster ende Ave maria [prayer:] O alder goedertienste here Jhesu Christi · Ick love ende dancke u der groter onsprekeliker minnen Dat ghi mi gescapen hebt na uwen goteliken beelde [etc.]’.

ff. 324r-326v: Prayers concerning the Seven Bloodsheddings against the Seven Deadly Sins, ‘[rubric:] Hier na volgen vij gebede opte die vij bloetstortinge Jhesu Tegen die vij doot sonden Biddende om die vij gaven des heiligen geest met die viij salicheiden der zielen [prayer:] O alder oetmoedichste here Jhesu Christi · Ic vermane u der ierste wtstortinge dijns dierbar bloets in uwer heiliger besnidenissen opten viij^te· dach Ende ick bidde di Dat ghi overmids die gave der godteliker vresen in mi besniden wilt alle onbehoerlike begeerte ende beweginge mijns herten Mijnder tongen ogen ende ooren [etc.]’.

ff. 326v-329r: Five prayers (referred to as ‘Paternosters’) dedicated to the Passion, ‘[rubric:] Dit sijn vijf Pater noster vander Passien Jhesu seer devoet [prayer:] O lieve here · Jhesu Christi Dit pater noster leze ic ter eren der groter bangicheit die ghi hadt opten berch van oliveten Doen ghi sweette water ende bloet van groter bangicheit ws herten Ende ghi u overgaeft inden wille ws hemelscen vaders ende spraect Niet vader als ic wil mer als ghi wilt Mijn vleesch is cranc · mer O hemelsce vader mijnen geest is bereet uwen wille te volbrengen [etc.]’.

ff. 329r-331r: A prayer to God to be read daily kneeling before a crucifix, attributed to St Clement, with indulgences attributed to St Peter and rewards for physical and spiritual protection attributed to Christ, ‘[rubric:] Sinte clement heeft gemaect dit navolgende gebet Ende heeft gegeven enen yegeliken diet leest oft met hem draecht ·L· Jaer aflaets ende liiij carenen Ende hi en derf die plage der pestelencie niet vresen noch hi en sal niet sterven sonder waerachtige biechte Doen Sinte Peter dit gebet aldus eens te jherusalem sprac · soe omsceen hem onse lieve here ende sprac Soe wi dit gebet alle dage al knielende spreect voerdat heilige cruis des wil hem onse lieve here loven Ende hi sprac · Ic wil sijn behoeder ende bewaerder sijn het si te water of te lande Dat ander is Ic wil dat teeken des heilige cruis setten voer sijn sonden Dat derde is dat hi niet sterven en sal noch en mach sonder dat heilige · sacrament Dat iiij^de· dat hi versekert sal sijn voer den duvel ende voer sijn macht Dat vijften is [dat hi] in geen dootsonden en sal sterven Dat vij^te· is hi sal seker sijn den oversten troen te besitten Dat vij^de· is Ic wil in sinen eynde sijn met mijnder liever moeder maria ende wil sijn ziele brengen in dat ewige leven [prayer:] God die vader die alle dingen van niet gescapen heeft ghebe+nedie mi [etc.]’.

ff. 331r-332v: A prayer attributed to St Augustine of Hippo, ‘[rubric:] Een zeer schoon crachtelich ghebet tot onsen lieve here dwelc men seet Dat Sancte Augustinus gemaect heeft [prayer:] God weest genadich mi arme sondar Ende bewaert mi alle die dagen ende nachten mijns levens Abrahams god Ysaacs god Jacobs god ontfermt mijnder [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 122-123].

ff. 332v-333r: A prayer to Christ for help in sorrow and misery, [rubric:] Dit is een seer crachtic gebet tot onsen lieven here Dat men aendachtelic lesen sal in allen opval druc ende noden inwendich ende wtwendich Sanctus deus O heilige god Reinige mi van allen dat di in mi misvalt [etc.]’.

ff. 333r-333v: A blessing for the morning and the evening, ‘[rubric:] Een segeninge des mergens alsmen opstaet ende tsavonts alsmen slapen gaet [prayer:] Overmids dat teken des heiligen cruis moet van mi vlien die viant ende sij macht Overmids tgebet ende verdienste der moeder gods ende maget maria Ende bede alle der liever engelen ende heiligen gods moet mi gebene+dien Die vader Ende die sone Ende die ·heilige· geest [etc.]’.

ff. 333v-334r: A prayer to Christ that, according to the introduction, allows one to participate in all the masses in the world, ‘[rubric:] Met desen gebede wortmen deelachtich alder missen die over al die kerstenheit gedaen worden [prayer:] O here · Jhesu Christi Ic aenbede dinen ·heilige· gebenediden lichaem · dat huden inder missen over alle die werelt geconsacreert wort Ende ic bidde die doer dine · heilige · lichaem Ende doer die minne dijnre liever moeder maria ende doer alle dijn wtvercoren vrienden In welcke handelinge du overste godheit woert gehandelt Gecledet met vleesche bedect voer onse ogen In een cleyn ghedeante des broets wilt mi lieve here geven ende vergeven mi arme sondige mensce [etc.]’.

ff. 334v-335r: A prayer to Christ, ‘[rubric:] Noch een schoon gebet tot onsen lieven here [prayer:] O bermhertige lieve here Ic begeer dese misse te horen in die eere ende weerdicheit dijns bitteren lijdens ende ic bidde u lieve here dat mij dese misse moet weten een vergiffenisse van alle mijnen sonde ende tot enen troost mijnder ouders ende vrienden zielen Ende alle gelovige zielen [etc.]’.

ff. 335r-335v: Two prayers to Christ to be read when receiving holy water, ‘[rubric:] O alsmen wijwater neemt denct dit [prayer:] O alder goedertienste here Jhesu christi · Jhesu · Ic bidde u dat u oetmoedige leven Ende die wtstortinge uwer heiliger tranen ende ws heiligen bloets mi moet reynigen ende suver maken van alle mijnen sonden Sijn si heymelic of openbaer Ende verwerven mi die ewige vroude te besitten metti ende met alle dinen heiligen Amen’.

ff. 335v-336v: Instructions for devotional practices and prayers during Mass, ‘[rubricated:] Alsmen dat heilige Ewangelij leest soe maect drie cruicen Een voer u voerhoeft ende segt Den gecruiste Jhesum en scame ic mi niet [black ink:] Een cruice voer uwen mont ende segt [rubricated:] Den gecruisten Jhesum belie ick [black ink:] Een cruis voer u borst ende segt [rubricated:] Inden gecruisten Jhesu gelove ic wt alle mijnder herten [black ink:] Ende als dat heilige ewangeli wt is soe segt [rubricated:] O lieve here overmids dijnre heiliger woerden der heiliger ewangelien moeten af gedwogen worden Alle die vlecken mijnder sonden Ende alst dat ewangelij wat is soe maect een cruis in u hant ende cusset Ende laet u duncken dat ghi die suet eborst ons liefs heren cusset [black ink:] Daer die heilige worden wt gesproken sijn [rubricated:] Ende maect een cruis voer u borst Op dat die vogelen dat sijn die duevelen Dat si dat saet der heilige ewangelien wt uwer herten niet en nemen Ende als die credo gelesen is dan leesmen dat offertoriuem Ende dan suldi oetmoedelic bidden voer den priester Ende voer alle die gene die daer tegenwoerdich sijn ende segt [prayer:] O alder minnelichste here Jhesu Ic bidde u doer den groten anxt die gi hadt opten berch van oliveten dat ghi sweete water ende bloet Dat ghi desen priester ende mi Ende alle die hier tegenwoerdich sijn ende daer ic sculdich ben voer te bidden behouden stueren ende leren wilt op dat dese heilige offerhande geoffert mach worden tot uwer eren ende tot onser salicheit’.

ff. 336v-337r: A prayer during the Preface of the Mass, ‘[rubric:] Alsmen die prefacie leest [prayer:] O lieve here In dien minlike offer daer ghi u selven in offerdet uwen hemelscen vader inder doot descruice n Soe offer ic u mijn ziele ende mijn lijf ende alle mijn begeerte Ende ic bidde u alder bermhertichste · Jhesu weest huden uwen hemelscen vader een offer inden heilige sacrament voer mi Ende voer alle mijn lieve vrienden Voer alle die hier tegenwoerdich sijn Ende voer alle gelovige zielen Op dat wi te samen metti leven inder ewigheit Amen’.

f. 337r: A prayer to God, ‘[rubric:] Aldus sulstu dicwil sprkeen tot onsen lieven here [prayer:] O bermhertige god Nu overlese alle dat boec dijns ·heilige · lijdens ende beiset · of enige sonde soe groot is dijn alder minste lijden en is dusentwerf verdiensteliker O god weest mi aerme sondersse genadich Amen [etc.]’.

ff. 338r-340r: A prayer during Mass, organised according to the Apostles’ Creed, ‘[rubric:] Dit is een devote oeffeninghe onder der missen geordineert opt geloove Oft credo in deum Om die fantasien ende den slaep mede te verdrieven Ende hier mach een yegelic af oft toedoen nae sinen appetijt of devocie [prayer:] Inden iersten alsmen ierst te missen luit soe segt dat ierste Artikel metter herten ende metten monde Sprekende met Sancte Peter Credo in deum Dat is · Ic geloeve in god den vader almachtich scepper hemelrijcs ende eertrijcs Die daer god is over al ende boven al Allen te minnen te ontsien ende te aenbeden [etc.]’.

ff. 340r-341r: A prayer to Christ for Mass, ‘[rubric:] Gebet [prayer:] Ic gruete u O alder heilichste lichaem ons heren Jhesu christi onthouden in desen sacramente Met mijn lippen belie ic di ende met mijnder herten begere ic di Ic bidde di gewerdige doch huden ende in deser missen te comen ende gracioselic te troosten mijn arme crancken ziele [etc.]’.

ff. 341r-345v: A prayer concerning the Last Supper and the Arrest in the Garden of Gethsemane, ‘[rubric:] Sancte Jacob de meerdere Hi is gepassijt [text:] Doen die mintlike here sijn passie woude beginnen · Soe sprac hi naden avontmael onder ander woerden Doen [ic] u seinde sonder sac ende sonder scerp ende sonder scoene plach u dan yette gebreken [etc.]’.

ff. 345v-347v: A prayer concerning Christ’s torments at the court of Pontius Pilate, ‘[rubric:] Nu volcht hier voort Gepassijt onder poncius pilatus [text:] Och siet doch nu voertaen hoe dat die vermaledide joden te rade worden Datse · Jhesum tot pilatus souden brengen · Want si en dorstens noch en mochtens selve niet doode Ende soe hebn si jhesum wten huise gebracht · ende inden wege dic wil ter neder gestoten ende gesleipt wel soe dick als geleit [etc.]’.

ff. 347v-349r: A prayer concerning the Crucifixion, ‘[rubric:] Nu volcht hier na hi is gecruist [text:] Hier na ginc pilatus ten lesten sitten op sinen richterstoel ende verordelde den onsculdigen · Jheusm totter doot des cruicen O hemelscer vader het is wonder dat wi niet en vallen in wanhope Als wi aenmercken dat ghi die sonde alsoe swaerlic hebt gewroken in dinen enige sone die wi gedaen hebn tegen u [etc.]’.

ff. 349r-350r: A prayer to Christ, ‘[rubric:] Gebet [prayer:] Sijt willecome O mijn here mijn god mijn scepper ende mijn ewige salicheit Sijt willecomen O weerde lichaem christi · die om mijnen wile gepinicht sijt soe onmenscelic ende gewont Sijt willecomen O heilige gecroonde hooft bespogen aensicht Gebroken ogen besloten mont [etc.]’.

f. 350r: A Middle Dutch translation of the Ave Verum Corpus, ‘[rubric:] Ave verum corpus natum de maria virgine [prayer:] Weest gegruet gewarich lichaem christi · geboren vander maget Maria Waerlic gepassit ende geoffert inden cruice voer alder menscen salicheit Wt wies doergraven sijde vloeyde waerachtich bloet Weest ons een vermaeck in die ure onser doot O goedertieren O saechtmoedige O suete · Jhesus Marien sone · ontferme mijnder Amen [etc.]’.

ff. 350r-351v: Instructions for meditations at the elevation of the chalice and preparations for the Eucharist, ‘Hier na alsmen den kelc opheft soe laet u duncken . dat ghi . Jhesum weder op siet richten metten cruce [etc.]’.

ff. 352r-353r: A prayer concerning the Five Mysteries of the Eucharist, ‘[rubric:] Een gebet op die vijf misterien des heiligen Sacraments [prayer:] O here Jhesu christi huden begeer ic te ontfangen dinen gebenediden lichaem alsoe volkomelic als maria u lieve moeder dat ontfangen heeft in haren maechdeliken lichaem [etc.]’.

ff. 353r-356r: Prayers concerning the Articles of Faith, attributed to individual Apostles, ‘[rubric:] Sancte Thomas seit hi is neder gedaelt ter hellen [prayer:] O lie [sic] here Jhesu Christi . Ic bidde die doer die grote vroude ende blijscap die daer was in uwer zielen Doen ghi alle uwen noot verwonnen hadde [etc.]’.

ff. 356r-357r: A prayer to Christ’s heart in preparation for Communion, ‘[rubric:] Vander bereidijnge des heiligen Sacarments ende hoe ghi u te voren breiden Een bec laginge onser gebreken int herte ons here [prayer:] O milde bermhertige vader ic aenbede dijn gloriose herte hangende aenden cruice [etc.]’.

ff. 357r-360v: Two texts with instructions for the preparation for Communion, ‘[Hoe ghi u bereiden sult om werdelic te gaen totten heilige sacrament [prayer:] Als ghi dan ten heiligen Sacrament wilt gaen soe suldi u bereiden ten minsten drie dagen te voeren met inwendige verlangen ende bergeerten [etc.]’.

ff. 360v-364v: A prayer before Communion, ‘[rubric:] Item noc vanden selven eermen ten heiligen sacrament gaet [prayer:] O lieve here noyt en mocht men [soe] soe onbereit noch soe onverchiert Noch soe onwerdich tot uwer tafelen comen [etc.]’.

ff. 364v-365v: A prayer before Communion, ‘[rubric:] Een seer scoon gebet als ghi toten heiligen sacrament [gaet] [prayer:] O alder suetste ende minlike here dien ic nu begere devotelic te ontfangen . ghi kent mijn crancheit ende noot die ic lijden [etc.]’.

ff. 365v-367v: A prayer before Communion, ‘[rubric:] Een schoon gebet voer die ontfanckenisse des heiligen werdigen sacrament [prayer:] O suete ende alder heilichste sacarament Ic love en dancke u met al dat ic vermach inden hemel ende inder eerden O suete Jhesu . Ic begeere u boven al in al Ende met alle dat u in mi behaecht [etc.]’.

ff. 367v-369r: A prayer to Christ, with indulgences and spiritual rewards attributed to St John Chrysostom, ‘[rubric:] Die dit gebet leest verdient dusent Jaer aflaets ende xc carenen Ende sancte jan guldemont seet wie dattet dagelics leest en sal niet sterven ongebiecht Noch sonder dat heilige Sacrame[n]t [prayer:] In die tegenwoerdicheit dijns heiligen lichaems ende dijns heiligen dierbaeren bloets genade ende bermhertige god bevele ic huden ende altijt mijn ziele ende mijn lichaem [etc.]’ [Een Diets gebedenboek, ed. by Luc Indestege (1961), pp. 133-134].

ff. 369r-373r: Instructions for prayers and devotional practices during Communion, ‘[rubric:] Alst biden tijt is dat heiligen Sacrament te ontfangen so segt al knielende [prayer:] O lieve here O suete Jhesu Sal ic u nu ontfangen op mijn sondige tonge daer ic soe menich lichtverdich ydel . quaet wort ondanckbaer woert ende achterclappen de woert mede gesproken heb [etc.]’.

ff. 373r-374r: A prayer after Communion, ‘[rubric:] Een devoet gebet te lesen nader ontfanckenis des heiligen sacrament [prayer:] Ic boge die knien mijns herten ende mijns lichaem voer die tegenwoerdich mijns liefs heren Jhesu Christi Ende ic bede hem aen in mi selven want ic hem ontfangen heb inden heiligen Sacrament der alder suetster minnen [etc.]’.

ff. 374r-375r: A prayer to the Holy Cross, ‘[Een schoon gebet totten heilige cruis ons heren Jhesu christi [prayer:] God gruet u O heilige ende alder suetste cruice boom des levende vrucht Sonder welcken gen leven en is [etc.]’.

ff. 375v-376v: Five prayers to the Archangel St Michael and All Angels, ‘[rubric:] Dit sijn vijf gebedekens tot Sancte michiel ende tot alden lieven engelen [prayer:] O heilige engel Sancte michiel Ende O heilige engel dien ic bevolen ben te gewaren Ende alle lieve engelen gods Ic bid u doer die grote werdicheit ende goedertierenheit die god ons bewesen heeft Dat ghi mi wilt vercrigen kennisse van mijn sonden ende gewarich berow [etc.]’.

ff. 376v-377v: A prayer to the Archangel St Gabriel, ‘[rubric:] Een scoon gebet totten gloriosen engel Sancte Gabriel [prayer:] God gruete u O heilige archangel Sancte Gabriel stercheit gods verwinner des helscen viants [etc.]’.

ff. 378r-380r: Two prayers to St Katherine of Alexandria, ‘[rubric:] Vander heilige joncfer ende martelersse sancta katherina [prayer:] O heilige ende hoge edel wijngaert ranc werdige mertelersse Sancta katherina Die wijndruppen uwer hogher wijsheit Die .l. hoge meesters verwonnet ende brachse totten heilge gelove O edel dierbaer gimme Die een toeverlaet ende een hulpe bist alle den genen die u aenroepen Ic arme sondige mensce val u te voeten met begerten mijns herten [etc.]’.

ff. 380r-382r: Two prayes to St Agnes, ‘[rubric:] Van Sancta agnes die gloriose bruit Christi scone groete [prayer:] God gruet u maget geheiten agnes Christo geheilicht ende onsteken metten vackelen sijnre minnen Ende bemint van enen jongelic Van welcken di sijn geoffert vele genaem dingen deser werelt Die welcke van di die gode geheilicht sijt als een mest sijn geacht Ende verstoten als vol van wormen [etc.]’.

ff. 382r-383r: A prayer to St Barbara, ‘[rubric:] Een schoon gebet van die gloriose maget barbara [prayer:] O alre minlicste ziele heilige mertelersse edel bruit Christi gloriose maget barbara Ic val u te voeten met begerten mijns herten [etc.]’.

ff. 384r-384v: Salutations for St Barbara, ‘[rubric:] Dit sijn suverlike grute van Sancta barbara [prayer:] Weest gegruet O gloriose maget ende martelersse sancta ba4rbara seer ede lvan geboerten Een lustege roose des paradijs Een lelie der maechdeliker reynicheit [etc.]’.

ff. 384v-385r: A prayer to St Bridget of Sweden, ‘[rubric:] Tot sancta brigitta [prayer:] O salige Brigitta verre gepresen ende vermaert inder aerden genoemt een princersse van scotlant gestantich in uwen leven [etc.]’.

ff. 385r-386r: A prayer to St Petronilla, ‘[rubric:] Van sancta petranelle Sancte peters dochter Gegruet [prayer:] Weest gegruet O werdige maget Christi Sancta petronelle Een enige dochter des princen der Apostelen Sancte peter ende van gode vercoren [etc.]’.

ff. 386r: A prayer to Christ, ‘[rubric:] Tot onsen lieve heer [prayer:] O lieve here ende bermhertige god Ic bidde di om dijn ewige goetheit in der hoochtijt of ic desen dach niet meer en leefde [etc.]’.

ff. 386v-387r: A prayer to St Appolonia, ‘[rubric:] Van sancta Apollonia vertroostesse inden tantsweer [prayer:] Weest gegruet O edelmaget christi Sancta Apollonia Een suver maget ende willichlic gode geoffert [etc.]’.

f. 387r: ‘[rubric:] Van sancte maria magdalena [prayer:] O heilige maria magdalena die metter fonteyne der tranen quaemste totter fonteynen der bermherticheit nae dien dat u brandelic dorste [etc.]’.

ff. 387v-390v: A rosary, referred to as the ‘crown’ of St Anne, ‘[rubric:] Hier na volcht die crone van die gloriose moeder sancta Anna van enen pater noster ende xiiij Ende desen navolgende Ave maria leest op elc wersken daert getekent staet [prayer:] Weest gegruet Maria vol van gracien die here is mettij Ghebenedijt sijdi boen alle vrouwen [etc.]’.

ff. 390v-391r: A prayer after the rosary of St Anne ‘[rubric:] Een gebet op dese voerscreven crone van sancta anna [prayer:] O weerdige heilige moeder sancte Anna duerbaer ende precioes inden aenscouwen gods . Ic arme sondige mensce offer u met alder danckbaerheit ende weerdicheit dese crone totten love der heilige drievoldicheit ter eren der heilige moeder sancta Anna [etc.]’.

ff. 391r-393r: Two prayers to St Anne, ‘[rubric:] Een gebet van sancta Anna [prayer:] O eerwerdige rose der duechden O salige moeder Anna Weest gijt Ghi sijt een stamme ende een heilige suver wortel [etc.]’.

ff. 393r-394v: A prayer to All Saints, ‘[rubric:] Van allen Heiligen gods een scoon gebet [prayer:] Comt mi te helpen bid ic u Alle heiligen gods Ic arme sondich mensce make my toevlucht tot u hulpe [etc.]’.

f. 39v: A prayer to Christ at the strike of the clock, ‘[rubric:] alst die clocke slaet [prayer:] O lieve here wilt tot deser uren mijn herte alsoe berueren Dat u bitter pine ende smertte doch nummermeer en comt wt mijnder herten [etc.]’.

ff. 394v-396r: A prayer to All Angels, ‘[rubric:] Tot allen engelen [prayer:] God gruete u inden ewigen leven O ghi witte blinckende lelien des hemelscen paradijs Die noeyt met eniger vlecken besmet en wart [etc.]’.

ff. 396r-398r: A prayer to St John the Baptist, ‘[rubric] Tot Sancte Johannes baptista [prayer:] God gruete u O edel doeper ende voerganger ons heren Jhesus Christi Een middelaer der heiliger drievoldicheit ende een bescouwer der hemelscer dingen [etc.]’.

ff. 398v-400r: Two prayers to St Francis, ‘[rubric:] Hier beghint een seer devoet schoon ghebet Van den gloriosen weerdighen teeken dragher Christi onsen heilighen oetmoedighen vader Francisco [prayer:] Ic bidde u O heilige ende eerwerdige wtvercoren vader Sancte Franciscus Overmids die gracie ende genade gods die u alsoe overvloedlic in gestort was Dat ghi overmids inwendich medelijden ende mine des gods soens Jhesu Christ voer ons gepassijt ende gestorven verdient hebt die teekenen sijnder heiliger wonden in dijnen lichaem te ontfangen ende te dragen [etc.]’.

ff. 400r-400v: A prayer to St Jerome, ‘[rubric:] Tot sancte Jheronimus [prayer:] Weest gegruet O heilige gloriose oetmoedige minlike preciose blinckende wtveroren vader iheronimus [etc.]’.

ff. 400v-401v: A general prayer for one (unspecified) Apostle, ‘[rubric:] Tot enen Apostel bisonder [prayer:] O heilige Apostel gods N . Ic beveel mijn arme sondige mensce in u sonderlinge gebet Op dattu over mi biddes [etc.]’.

ff. 401v-402r: A prayer to all Apostles, ‘[rubric:] Een gebet tot allen ·heiligen· apostelen [prayer:] O edel ende claer lichte der werelt · heilige Apostelen ons heren Jhesu Christi lieve wtvercoren heilige Apostel Sancte Peter Sancte Pauwels Sancte Andries Sancte Jcob Sancte Johannes ewangelist Sancte Jakob Sancte Philips Sancte Bertelemeus Sancte Matheus Sancte thomaes Sancte Symoen Sancte Juda Sancte Mathijs Sancte Bernabas Sancte Lucas Sancte Mercus met allen lieven heiligen discipelen ons liefs heren · Jhesu Christi · Ic bid u allen oetmoedelic wt alle mijnre herten Dat ghi onsen lieven heer voer mi bidden wilt Dat hi my verlene uw ende altoes een op recht gelove ende vasten hoepe in hem [etc.]’.

ff. 402r-402v: A prayer to all patriarchs and prophets, ‘[rubric:] Een gebet van allen den patriarchen ende propheten [prayer:] O heilige gloriose werde vader Adam Abraham Ysaac Jacob Joseph Moyses Aron Josue Samuel David Helyas Eleseias Eysayas Jheremyas · Jheronimus ende Sanct Johan baptiista Ende alle ander patriarchen ende propheten gods ende voer bode des oversten Ende ewige waerheit ende der ewiger wijsheit gods welcken om onser alre salicheit vander · heilige · maget maria mensce geboren is gelic dat ghi gesproken hadt ende storte sijn preciose bloet om te crigen dat menschelike geslechte vader ewiger doot Ic bid u O ghi ·heilige · geminde vader dat ghi onsen heer Jheusm Christum voer mi arme sondich mensce bidden wilt Dat hi hem gewerdige mi te verlichten met sinen · heilige · geest [etc.]’.

ff. 402v-403r: A prayer to all martyrs, ‘[rubric:] Vanden heilige martelaren een gebet [prayer:] Ic bidde u O alre heilichste maertelaren ons liefs heren Jhesu Christi O heilige Sancte Steven Sancte Sebastiaen Sancte Lauwerencius Sancte Vinsentius Sancte Lambrecht Sancte Cornelis Sancte Cristoffelus Sancte Ignacius met allen heiligen maertelaren die met Christus nu salichlic regneren in dat rijc der hemelen Ic bid u dat ghi hun bidden wilt voer mi om des welcs name ende beliden ghi ontfaen ende geleden hebt die marelie gelic als hi u stercheit ende verduldicheit heeft gegeven tegen dijn vianden in alle die piene ende martelie die si u aen deden [etc.]’.

ff. 403v-404r: A prayer to all confessors, ‘[rubric:] Een scoon gebet tot alle heilige confessoren [prayer:] O alre heilicste confessoren ende beliers ons heren Jhesu Christi Heilige gloriose vader Sancte franciscus Sancte Augustinus Sancte Jheronimus Sancte ambrosius Sancte Gregorius Sancte Martijn Sancte Materne Sancte Anthonius Sancte Benedictus Sancte Bernadus Sinte Alexius Ic bid u allen oetmoedelic wt alle mijnre herten Ende oec alle anderen confessoren uwen lieven gehemelsce gescelscap Dat ghi u gewerdicht te bidden den almachtigen god dat hi mi wil geven verlatenisse van alle mijnen sonden [etc.]’.

ff. 404r-404v: A prayer to one’s personal saint, ‘[rubric:] Een schoon gebet van enigen sant of Sanctinne daer men bisonder geen gebet af en heeft [prayer:] O heilige maget Sancte N wtvercoren vrient gods Sancte ·N· Ick bidde u dat ghi gaet totten almachtigen here in die sacristie der · heilige · drievoldicheit Inder tegenwoerdicheit der werdiger maget maria ende alle des hemelscen heirs Ende verwerft mi vergiffenisse van allen mijnen sonden [etc.]’.

ff. 404v-405r: A prayer to Christ, attributed to Mary Magdalene, ‘[rubric] Een gebet dat maria magdalena selve plaech te leesen [prayer:] Die wijsheit gods si in mijnen hoofden Den naem gods si in mijnen monde Dat bitter lijden ons heren si in mijnder herten O lieve heer · Jhesu Christi Christi [sic] ick bidde di wilt toch sijn een begin alle mijnder wercken Een middel in mijnen leven En een goet salich eynde in mijnder doot [etc.]’.

ff. 405v-407r: A prayer to God for confession, ‘[rubric:] Een devote bichte tegen god den here [prayer:] O almachtich euwich god ic arm sondich mensce bekenne ende belijde dat ic dicwils in menigeley manieren u godlicke mogentheit vertorent heb Dwelck mi wt gronts mijns herten leet is O goedertieren bloedige gecruiste Jhesus · bermhertich god ic bid u doer u bitter doot Doer u dierbar bloet · doer u gebenedide ·heilige· vijf wonden wilt mi vergeven allen mijn sonden [etc.]’.

Decoration:

17 full-page miniatures in colours:

f. 6v: The Virgin Mary enclosed by a rosary.

f. 61v: The Holy Family in an enclosed garden.

f. 73v: The Presentation.

f. 81v: The Annunciation.

f. 90v: The Visitation.

f. 98v: The Nativity.

f. 112v: The Holy Family.

f. 117v: The Assumption.

f. 127v: The Crucifixion.

f. 132v: The Mourning over the Dead Christ.

f. 139v: Mater Dolorosa.

f. 178v: The Virgin Mary and Christ Child, with St Catherine of Alexandria and St Barbara.

f. 238v: The Mocking of Christ.

f. 282v: The IHS monogram.

f. 312v: The Agnus Dei in a rose wreath.

f. 337v: The Five Wounds [parchment].

f. 383v: St Bridget of Sweden between St Barbara and St Amalberga of Munsterbilzen.

11 smaller (half or quarter page) miniatures in colours:

f. 106r: The Nativity, quarter page miniatures.

f. 122v: The Carrying of the Cross.

f. 161v: The Virgin Mary enclosed by a rosary.

f. 188v: The Virgin Mary Mary and Christ Child on crescent crowned by angels.

f. 260v: The Mass of St Gregory.

f. 274v: Two-panel miniature: the Manna and the Last Supper.

f. 287r: The Guardian Angel.

f. 291v: St Peter with the keys.

f. 299v: St Catherine of Alexandria.

f. 387v: St Anne, The Virgin Mary and Christ.

f. 398v: The Stigmatization of St Francis.

7 coloured woodcuts on roundels with painted square frames in red and blue:

f. 140r: The Circumcision.

f. 141v: The Flight into Egypt.

f. 143r: Christ in the Temple.

f. 144: The Carrying of the Cross.

f. 145v: The Crucifixion.

f. 146v: The Mourning.

f. 147v: The Entombment.

Two pages (f. 8r and f. 62r) with full borders containing blue lines and red penwork decoration with text in blue ink inscribed on scrolls. Numerous large initials in blue with red penwork decoration. Numerous small initials in red or blue with blue or red penwork decoration. Numerous small initials in red and blue throughout the manuscript.